Antibioticaresistentie: oorzaken, gevolgen en preventie

Wat is antibioticaresistentie?

Antibiotica zijn geneesmiddelen die bacteriën kunnen doden of hun groei afremmen. Daarom worden ze gebruikt om bacteriële infecties bij mensen en dieren te behandelen.

Antibioticaresistentie is een gevolg van het feit dat bacteriën zich na verloop van tijd aanpassen waardoor ze resistent worden tegen sommige of alle antibiotica. Het is dus niet zo dat je eigen lichaam resistent kan worden tegen antibiotica. Een bacterie die resistentie heeft ontwikkeld tegen meerdere of alle soorten antibiotica wordt een superbacterie genoemd naar de Engelse term “superbug”.

Dat bacteriën evolueren is een heel natuurlijk fenomeen, maar hoe meer antibiotica er in omloop zijn, hoe groter de kans dat er resistente bacteriën of in het slechtste geval superbugs ontstaan waar antibiotica geen vat meer op hebben.

Hoe antibioticaresistente bacteriën zich kunnen verspreiden:

Waarom is antibioticaresistentie een probleem?

Wanneer een antibioticabehandeling niet aanslaat, bemoeilijkt dat het genezingsproces en kan dat fatale gevolgen hebben.

Dat je geen afspraak hoeft te maken bij de dokter voor een voorschrift om sommige lokale antibiotica (antibiotica die je lokaal moet aanbrengen of toedienen, bijvoorbeeld op de huid, in de neus, in de oren enz.) in de apotheek te gaan halen, kan handig zijn bij acute bacteriële infecties, maar het houdt ook risico’s in.

• Onderzoek toont aan dat vrije beschikbaarheid van geneesmiddelen over het algemeen leidt tot een toename van de verkoop en het gebruik ervan. Bacteriën kunnen bij elke behandeling langzaamaan weerstand opbouwen tegen de antibiotica, waardoor infecties alsmaar minder doeltreffend kunnen worden behandeld.
• Mensen zijn geneigd om zichzelf te behandelen zonder doktersadvies en gaan daarbij vaak uit van onjuiste veronderstellingen.
• Belangrijk om te weten is ook dat het nut van meerdere van deze lokale antibiotica niet voldoende bestudeerd is.
• De indicaties in de bijsluiter van verschillende lokale antibiotica zijn ook te ruim: voor een aantal van de vermelde problemen hebben deze middelen zeker geen aangetoond nut.

De mogelijke risico’s op maatschappelijke schade door het ontstaan van antibioticaresistentie zijn volgens ons dus groter dan de mogelijke voordelen van de vrije beschikbaarheid van die geneesmiddelen voor individuele patiënten.

Factoren die antibioticaresistentie in de hand werken

Hoe meer antibiotica er worden gebruikt, hoe sneller antibioticaresistentie zich ontwikkelt, maar het hoge gebruik verklaart maar gedeeltelijk waarom er resistentie ontstaat. Er zijn meerdere factoren die bijdragen aan antibioticaresistentie.

1. Antibiotica die niet om de juiste redenen worden gebruikt

Soms nemen patiënten of dieren antibiotica om de verkeerde redenen zoals voor virale infecties als griep of verkoudheid. Als je in dat geval naar antibiotica grijpt, zullen die symptomen zoals koorts of niezen niet wegnemen, maar wel de goede bacteriën in je lichaam doden. Dat maakt het eenvoudiger voor resistente bacteriën om te groeien en de overhand te nemen.

2. Antibiotica die niet op de juiste manier worden gebruikt

Wanneer je antibiotica niet gebruikt op de manier zoals je arts of dierenarts het heeft voorgeschreven, verhoogt het risico dat er bacteriën in je lichaam achterblijven die een resistentie ontwikkelen. Daarom is het belangrijk dat je een antibioticakuur helemaal uitneemt, ook al voel je je beter. Sommigen verlagen op eigen initiatief de voorgeschreven dosis of de frequentie (maar 1 keer per dag in plaats van 2 keer bijvoorbeeld), maar dat is om dezelfde reden ook niet goed.

3. Voorschriftvrije verkrijgbaarheid van meerdere lokale antibiotica

Voor bepaalde problemen van de huid, keel, ogen, oren en neus bestaan er antibiotica die je lokaal moet aanbrengen of toedienen. Sommige daarvan zijn in ons land zonder voorschrift verkrijgbaar bij de apotheek.Onderzoek toont aan dat vrije beschikbaarheid van geneesmiddelen over het algemeen leidt tot een toename van de verkoop en het gebruik ervan. Bacteriën kunnen bij elke behandeling langzaamaan weerstand opbouwen tegen de antibiotica waardoor infecties alsmaar minder doeltreffend kunnen worden behandeld.

4. Onjuiste diagnose

Zorgverleners beschikken niet altijd over volledige informatie of de juiste hulpmiddelen om een precieze diagnose te kunnen stellen van een infectie, bijvoorbeeld door een tekort aan snelle labotests. In dat geval worden vaak antibiotica voorgeschreven die werkzaam zijn tegen meerdere soorten bacteriën −de zogenaamde breedspectrumantibiotica− in plaats van enkel tegen de specifieke bacteriesoort die de infectie veroorzaakt. Bijgevolg worden ook goede bacteriën gedood door de antibiotica waardoor resistente bacteriën meer kans hebben om de overhand te nemen.

5. Geen toegang tot de juiste antibiotica

Antibiotica die specifiek gericht zijn tegen de bacteriesoort die de infectie veroorzaakt zijn niet altijd voorhanden, waardoor artsen of dierenartsen verplicht zijn om antibiotica voor te schrijven die meerdere soorten bacteriën bestrijden. De alternatieve antibiotica zijn dan niet alleen minder efficient en/of hebben meer bijwerkingen, maar ze verhogen ook het risico dat de patiënt of het dier antibioticaresistente bacteriën ontwikkelt en dus ook het gevaar dat antibioticaresistente bacteriën zich via die patient of dier verspreiden.

Tekorten aan antibiotica zijn niet enkel een probleem in de armere landen, maar ook in Europa. In de winter van 2022-2023 was er in de meerderheid van de EU landen, waaronder België, bijvoorbeeld een tekort aan antibiotica die vaak gebruikt worden om o.a. luchtweginfecties te behandelen. Lees ook ons dossier over de impact van tekorten aan geneesmiddelen.

MEER OVER DE IMPACT VAN TEKORTEN AAN GENEESMIDDELEN

6. Te weinig maatregelen tegen verspreiding van bacteriën

Momenteel kunnen bacteriën – en dus ook antibioticaresistente bacteriën – zich op vele manieren verspreiden, zowel tussen mensen onderling als van dier naar mens, rechtstreeks of via de omgeving. Het is niet alleen de verantwoordelijkheid van overheden om maatregelen op te leggen die de verspreiding van bacteriën voorkomen en aan het zorgpersoneel en de landbouwsector om deze maatregelen toe te passen. Wat zij kunnen doen lees je verder in dit dossier in het gedeelte over antibioticaresistentie voorkomen en bestrijden. Ook individueel kan iedereen zijn steentje bijdragen door goede gewoontes in verband met hygiëne toe te passen. Daarover lees je meer in ons dossier met tips om antibioticaresistentie te bestrijden.

Hoe antibioticaresistente bacteriën zich momenteel kunnen verspreiden:

De gevolgen van antibioticaresistentie

Antibiotica worden minder doeltreffend

• Lokaal toegediende antibiotica kunnen minder goed werken.
• De werking van antibiotica die via de mond worden genomen of via het bloed worden toegediend, kan afnemen. Dat probleem doet zich voor wanneer het antibioticum voor lokaal gebruik ook wordt gebruikt voor inname via bv. de mond.
• Soms leidt resistentie van een bacterie tegen een bepaald antibioticum tot resistentie tegen andere antibiotica, waardoor ook die minder goed gaan werken.

Beperktere behandelingsmogelijkheden

Antibioticaresistentie leidt ertoe dat ernstige infecties minder goed kunnen worden behandeld.

Wanneer je een infectie hebt met resistente bacteriën, die niet behandeld kan worden met een standaard antibioticum, moeten artsen andere, vaak duurdere antibiotica proberen. De zoektocht naar een antibioticum dat aanslaat duurt dan langer, waardoor de kans vergroot dat er ondertussen complicaties optreden. Een behandeling zal dan langer duren en vaak gepaard gaan met een ziekenhuisopname. Ook het herstel achteraf zal meer tijd vragen.

Bovendien worden antibiotica tegenwoordig vaak (preventief) gebruikt bij een heleboel ingrepen en behandelingen, zoals orgaantransplantaties, chemotherapie voor kankerpatiënten, operaties zoals een keizersnede of het plaatsen van een heupprothese. Een toename van antibioticaresistentie vormt daarom een bedreiging voor heel onze gezondheidszorg.

Toename van ziekenhuisinfecties

Verblijf in een zorginstelling is dus een belangrijke risicofactor voor infectie met resistente bacteriën: ongeveer 70 % van alle infecties met resistente bacteriën zijn gelinkt zijn aan een verblijf in een zorginstelling. Dat komt omdat patiënten die daar verblijven vaak al een verzwakt immuunsysteem hebben door hun leeftijd, hun ziekte of als gevolg van de behandeling die ze krijgen.

Bovendien kunnen resistente bacteriën zich in zorginstellingen makkelijker verspreiden door onder andere een gebrekkige hand- en hoesthygiëne van zorgverleners, bezoekers en patiënten, besmette oppervlakken zoals een bedframe, apparaten of andere instrumenten en door het gebruik van onder andere ventilatoren of katheters.

Hogere sterftecijfers en hogere facturen

Door de beperktere behandelingsmogelijkheden bij patiënten die zijn besmet met antibioticaresistente bacteriën en de toename van ziekenhuisinfecties lopen patiënten meer risico om in een levensbedreigende situatie te belanden. Vanzelfsprekend leidt dat ook tot een verhoogd aantal effectieve sterfgevallen.

Meer mensen die in het ziekenhuis belanden, betekent ook duurdere en langere behandelingen. Dat brengt dan weer een langere inactiviteit mee van patiënten en mantelzorgers bij hun werkgever. Dat betekent hogere kosten voor de sociale zekerheid die uiteindelijk zullen worden verhaald op de belastingbetaler, maar voor een deel ook de individuele patiënt draait daar financieel voor op omdat die hogere facturen moet betalen en bovendien inkomensverlies lijdt.

Hoe kun je antibioticaresistentie voorkomen?

Het goede nieuws is dat we de toenemende antibioticaresistentie kunnen afremmen door een aantal eenvoudige richtlijnen in acht te nemen. Iedereen kan daarin zijn steentje bijdragen. Dit is wat je als individu kunt doen:

1. Gebruik antibiotica alleen wanneer nodig

Gebruik alleen antibiotica als je dokter die voorschrijft. Vraag nooit aan je dokter om een antibioticakuur als hij of zij dat niet zelf voorstelt. Gebruik ook nooit antibiotica van iemand uit je omgeving of als je nog een overschot hebt van een vorige behandeling. Hetzelfde geldt voor een antibioticakuur voor dieren. Is je huisdier ziek, gebruik dan alleen antibiotica als de dierenarts die voorschrijft.

2. Volg de voorgeschreven dosering en duur van de behandeling

Volg de richtlijnen van je dokter en beslis niet op eigen houtje om de dosis te verlagen of om de frequentie van inname te veranderen. Het is ook niet de bedoeling om de antibioticakuur te eindigen zodra je je beter voelt. Blijf de medicatie nemen gedurende de hele periode die werd voorgeschreven.

3. Neem geen antibiotica voor virale infecties

Neem geen antibiotica voor aandoeningen die je lichaam zonder hulp van antibiotica kan overwinnen zoals virale infecties als griep of covid-19 of bij klachten als keelpijn, hoest, acute sinusitis of andere verkoudheidssymptomen.

4. Breng ongebruikte antibiotica terug naar de apotheek

Vind je achteraan je medicijnkastje nog een overschot(je) antibiotica? Gooi het niet in de vuilbak of spoel dat niet weg in het toilet of via de gootsteen, want zo kan het alsnog in het milieu terechtkomen. Breng ongebruikte antibiotica terug naar de apotheek of als je huisdier antibiotica kreeg, breng de overschot dan terug naar de dierenarts. Zo kan het veilig worden verwerkt.

5. Goede hygiëne om infecties te voorkomen

Omdat voorkomen altijd beter is dan genezen, is het belangrijk dat je een aantal eenvoudige hygiënemaatregelen neemt om niet alleen jezelf, maar ook je omgeving te beschermen, want je kunt ook resistente bacteriën verspreiden zonder dat je er zelf ziek van bent. Vooral ouderen of mensen met een zwakkere gezondheid dreigen dan het slachtoffer te worden. Daarom is het belangrijk dat iedereen preventieve maatregelen neemt. De verspreiding van resistente bacteriën gebeurt niet alleen tussen mensen onderling via hoesten of niezen, via de handen of via geslachtsgemeenschap, maar ook tussen dieren en mensen, via rechtstreeks contact met dieren of via rauw vlees. Onderstaande tips vragen weinig inspanning, maar kunnen veel leed voorkomen:

Welke maatregelen kunnen overheid en zorgpersoneel nemen?

De twee voornaamste factoren die bijdragen tot antibioticaresistentie zijn het onjuiste of overmatige gebruik van antibiotica bij mensen en dieren samen met de verspreiding van antibioticaresistente bacteriën van mens tot mens, van dier tot dier, of tussen dieren en mensen en het milieu. Bijgevolg zijn dat ook de twee domeinen waar er meer maatregelen nodig zijn om antibioticaresistentie te voorkomen en te bestrijden. Dat vergt een wereldwijde aanpak op meerdere niveaus waarbij iedereen een deel van de verantwoordelijkheid draagt: beleidsmakers, de landbouwsector, gezondheidswerkers, de farma-industrie, maar ook elk van ons individueel.

Verstandig gebruik van antibiotica

We moeten dus in de eerste plaats voorzichtiger omspringen met antibioticabehandelingen, zowel bij mensen als bij dieren. Talrijke maatregelen kunnen hierbij helpen zoals:

• Patiënten, gezondheidswerkers, landbouwers, dierenartsen, enz. informeren over het verstandig gebruik van antibiotica. Dat is absoluut noodzakelijk, aangezien 14 % van onze landgenoten niet weet dat onnodig gebruik van antibiotica kan leiden tot antibioticaresistentie en zelfs 37 % denkt dat antibiotica virussen kunnen doden;
• Onderzoek naar de optimale dosis en behandelingsduur per antibioticum en per aandoening, zodat antibiotica op een efficiëntere manier gebruikt kunnen worden;
• Monitoring van het voorschrijfgedrag van (dieren)artsen, zodat de overheid hier gericht kan op ingrijpen indien nodig;
• Verschillende lokale antibiotica zijn in ons land nog zonder voorschrift te verkrijgen. Zoals een Europese resolutie uit 2012 stelt, zouden antimicrobiële stoffen niet voorschriftvrij verkrijgbaar mogen zijn, aangezien de vrije verkrijgbaarheid leidt tot een toename in het gebruik. Afhankelijk van het product wensen we dat de geneesmiddelen op voorschrift worden geplaatst of dat ze van de markt worden gehaald.
• De bijsluiter van verschillende lokale antibiotica moet worden aangepast. Er zouden minder indicaties of problemen mogen worden vermeld waarvoor de geneesmiddelen aangewezen zijn, met het oog op een meer verantwoord gebruik.
• De overheid moet er bij firma’s ook op aandringen dat ze de verpakkingsgrootte afstemmen op de indicatie. Dat moet er mee voor zorgen dat mensen geneesmiddelen met antibiotica die ze in hun thuisapotheek hebben liggen niet op eigen initiatief gaan gebruiken terwijl dat niet nodig is.
• Meer en betere diagnostische testen zodat (dieren)artsen in staat zijn om antibiotica voor te schrijven die specifiek de kwaadaardige bacteriën aanvallen en zo weinig mogelijk effect hebben op goede bacteriën;
• Maatregelen om antibioticatekorten aan te pakken.

Maatregelen om infecties te voorkomen

Je kunt zelf als individu gemakkelijk bepaalde routines aanleren die in de eerste plaats de verspreiding van infecties kan afremmen en bijgevolg ook de verspreiding van resistente bacteriën. Lees daarvoor ons dossier met tips om antibioticaresistentie te voorkomen. Daarnaast kunnen ook gezondheidswerkers, landbouwers, dierenartsen, enz. allerhande maatregelen nemen om verspreiding van antibioticaresistente bacteriën tegen te gaan. Het is belangrijk dat ze hierover voldoende correcte informatie krijgen.

Investeren in onderzoek naar antibioticaresistentie

Beleidsmakers wereldwijd moeten (blijven) investeren in onderzoek naar antibioticaresistentie. Het is belangrijk dat de medische wereld betere inzichten vergaart om het fenomeen te begrijpen. Er moet ook worden geïnvesteerd in nieuwe hulpmiddelen die artsen in staat stellen om preciezere diagnoses te maken.

Daarnaast zijn investeringen nodig om nieuwe antibiotica te kunnen ontwikkelen, maar ook om nieuwe methodes en behandelingen te ontwikkelen die infecties kunnen voorkomen, zoals vaccins.

Het belang van vaccins

Vaccins kunnen een grote impact hebben bij het voorkomen van antibioticaresistentie. Ze hebben niet alleen een rechtstreeks effect tegen bacteriën, maar vaccins tegen virussen hebben ook een onrechtstreeks effect op antibioticaresistentie.

Vaccins die bacteriën bestrijden, verkleinen je kans om besmet of ziek te worden door die bacterie. Wie niet besmet of ziek wordt, zal ook geen antibiotica nodig hebben. Hoe minder antibioticagebruik, hoe kleiner de kans dat antibioticaresistente bacteriën zich kunnen ontwikkelen en verspreiden.

Wanneer een groot deel van een gemeenschap zich laat vaccineren, ontstaat er bovendien groepsimmuniteit, waarbij een bacterie zich veel moeilijker kan verspreiden, en ook niet-gevaccineerden beschermd zijn. Ook hier geldt dan de redenering dat hoe minder individuen besmet worden met een bacterie, hoe minder antibiotica er moet worden gebruikt en dus hoe kleiner de kans dat antibioticaresistente bacteriën zich kunnen ontwikkelen en verspreiden.

Vaccins tegen virussen hebben eveneens een impact op antibioticaresistentie, maar indirect. Enerzijds weten we dat antibiotica nog vaak onnodig voorgeschreven worden voor virale infecties. Wanneer er minder virale infecties zijn, zal er dus ook minder onnodig antibiotica gebruik zijn, en minder antibioticaresistentie.

Anderzijds weten we dat bij virale infecties vaak secundaire bacteriële infecties kunnen optreden, zoals longontsteking, die dan behandeld moeten worden met antibiotica. Wanneer er minder virale infecties zijn, zal er minder antibiotica nodig zijn voor secundaire bacteriële infecties, wat leidt tot minder kans op antibiotica resistentie.

Vaccins kunnen dus op verschillende manieren bijdragen - direct of indirect - aan het voorkomen van antibioticaresistentie. Wil je weten of je bepaalde vaccins nodig hebt vooraleer je op vakantie vertrekt, dan vind je die informatie op de website van Wanda.

Antibiotica bij dieren voor vleesproductie

Nog altijd worden antibiotica in de industriële vleesproductie gebruikt en dan nog vaak op een verkeerde manier: als groeibevorderaar (buiten de EU, want dit is niet meer toegelaten binnen de EU) of preventief om ziektes te voorkomen, in plaats van om ziektes te genezen.

Preventief antibioticagebruik in de Belgische vleesindustrie eist zijn tol. Hoe meer antibiotica, hoe sneller bacteriën immers resistentie ontwikkelen. Ondanks herhaalde oproepen aan de overheid, de gezondheidszorg én de vleesindustrie om antibioticagebruik aan banden te leggen, blijft het wachten op verbetering. En ondertussen wordt het probleem alleen maar prangender.

LEES MEER OVER ANTIBIOTICA IN VOEDING