Wat je moet weten over PFAS

Wat zijn PFAS?

PFAS (afkorting van perfluoralkyl- en polyfluoralkylzuren) zijn door de mens gemaakte chemische verbindingen die al sinds de jaren 40 worden gebruikt voor hun vlamvertragende, vlekbestendige, antiklevende, emulgerende en waterafstotende eigenschappen. Er bestaan duizenden verschillende PFAS-verbindingen. Ze kunnen vast, vloeibaar of gasvormig zijn.

In welke producten zitten PFAS?

Een betere vraag zou zijn: waar zitten ze niet in? PFAS of perfluorverbindingen worden gebruikt in ontelbare alledaagse producten, zoals antiaanbaklagen voor keukengerei, fastfoodverpakkingen zoals pizzadozen en kartonnen drinkbekers, outdoorkledij in waterdicht textiel zoals Gore-Tex, blusschuim, flosdraad, waterproof mascara, waterafstotende sprays, kunstgras, mobiele telefoons enz.

Als je op producten met een ingrediëntenlijst bestanddelen ziet die beginnen met "fluoro" of "perfluoro", wijst dat op PFAS.

Wat is het gevaar van PFAS voor het milieu?

De groeiende bezorgdheid over PFAS komt voort uit hun persistentie in het milieu en hun impact op de menselijke gezondheid. PFAS zijn chemische verbindingen van fluor en koolstof die haast niet worden afgebroken in het milieu. Ze worden dan ook vaak "eeuwig vervuilende stoffen" genoemd.

Van PFOS, een van de bekendste verbindingen, is bijvoorbeeld geweten dat het naar schatting meer dan 40 jaar duurt voordat de concentratie op een verontreinigde locatie met de helft is gedaald.

Hoe komen PFAS in het milieu terecht?

Bij de productie van PFAS, de toepassing ervan in diverse industrietakken en het gebruik van brandvertragend blusschuim kunnen PFAS in de lucht, de bodem en het grondwater terechtkomen en het milieu vervuilen.

De plaatsen met een hoog potentieel risico op PFAS-verontreiniging zijn:

• Sites waar PFAS worden geproduceerd. In België zijn dat 3M in Zwijndrecht en Chemours (voorheen Dupont) in Mechelen. Door lozingen van afvalwater en lekken kunnen de lucht, de bodem en het grondwater op en rond die sites verontreinigd zijn.
• Tal van industrietakken waar PFAS worden toegepast. Bij galvanisatie en processen om papier en textiel water- en vetbestendig te maken is het risico op verspreiding van PFAS het grootst. Ook tankstations, olieterminals, chemische fabrieken, drukkerijen, bedrijven waar verf, lak, kunststoffen en meubels worden geproduceerd, zijn hotspots voor PFAS.
• Plaatsen waar brandvertragend schuim wordt of is gebruikt, zoals brandweerkazernes of militaire terreinen.
• Stortplaatsen, waterzuiveringsinstallaties en afvalverbrandingsinstallaties

Hoe worden PFAS verder in het milieu verspreid?

• PFAS kunnen door de bodem heen in het grondwater dringen en zich verspreiden in het milieu. Door deze bodem- en grondwaterverontreiniging kunnen PFAS in landbouwgewassen, veevoer en zo in de voedselketen terechtkomen.
• Door lozingen van industrieel afvalwater in rivieren en kanalen kunnen PFAS in ons drinkwater terechtkomen. Via de rivieren worden ze ook naar de zeeën en oceanen gevoerd, waar ze door vis, schaal- en schelpdieren worden opgenomen en zo ook weer in ons voedsel belanden.
• PFAS kunnen zich ook door de lucht verspreiden en dan als neerslag op de grond of in het oppervlaktewater terechtkomen.
• Ten slotte kunnen grond- en baggerwerken in verontreinigde zones ook bron zijn van PFAS-verspreiding.

Het wijd verspreide gebruik van deze chemische verbindingen, in combinatie met hun zeer persistente aard, leidt zo tot verontreiniging van alle milieus: water, lucht en bodem.

Hoe worden wij blootgesteld aan PFAS?

Door de alomtegenwoordigheid van PFAS kunnen we overal worden blootgesteld aan PFAS, zowel buiten als binnen, op de werkplek, door wat we eten of via ons drinkwater.

Op de volgende manieren kunnen PFAS in ons lichaam binnenkomen:

• via voedsel en drinkwater: voedsel is de grootste bron via de welke de mens PFAS binnenkrijgt. De hoogste concentratie wordt aangetroffen in vis en schaaldieren
• door het gebruiken van pannen met beschadigde antiaanbaklaag en het consumeren van drank en voeding (veelal fastfood) uit kartonnen meeneemverpakkingen
• door inname van verontreinigde stofdeeltjes, bijvoorbeeld als kinderen dingen in hun mond stoppen
• door inademing: stofdeeltjes van met PFAS verontreinigde vloeren of met PFAS behandelde tapijten of meubels, verontreinigde lucht in de buurt van de industrie
• via de navelstreng en moedermelk
• in veel mindere mate door huidcontact met PFAS in kleding en cosmetica 

Wat zijn de effecten van PFAS op jouw gezondheid?

We hebben intussen allemaal PFAS in ons bloed. We weten momenteel nog niet vanaf welke concentratie PFAS onze gezondheid schade toebrengen. Het gaat om een zeer grote en diverse familie van chemische verbindingen, die verschillende gezondheidseffecten kunnen hebben.

Van sommige PFAS, met name PFOA en PFOS, is intussen wetenschappelijk aangetoond dat ze hormoonverstoorders zijn, maar er zijn nog tal van andere veelgebruikte PFAS waarvan de impact op de gezondheid nog weinig bekend is.

Studies tonen aan dat chronische blootstelling aan PFAS kan leiden tot een verstoorde hormoonspiegel, voortplantingsproblemen, groeivertraging en immuniteitsstoornissen. Er is een waarschijnlijke verband tussen hoge niveaus van PFOA en verhoogde cholesterol, verstoorde werking van lever en schildklier en borst-, nier- en teelbalkanker.

De gezondheidseffecten van PFAS hangen af van het type PFAS, het blootstellingsniveau, de blootstellingsduur en de individuele gevoeligheid. Baby’s, kinderen, bejaarden, vrouwen die zwanger zijn of borstvoeding geven en mensen met een verminderde immuniteit zijn kwetsbaarder voor blootstelling aan PFAS.

De moeilijkheid is dat de gezondheidseffecten van PFAS zich niet onmiddellijk manifesteren, zoals bij vergiftiging. Daarom is het nodig preventieve maatregelen te nemen en de ontwikkeling van veilige chemische stoffen te bevorderen om toekomstige vervuiling te beperken.

Hoe kun je PFAS vermijden?

Onmogelijk om blootstelling aan PFAS volledig te vermijden, want ze zitten werkelijk overal. Maar begrijpen wat de bronnen van PFAS zijn, zal je wel helpen om je blootstelling te verminderen. Dit is wat je kunt doen om minder of niet in aanraking te komen met PFAS:

Regelgeving en beperkingen

Huidige normen voor PFAS

Sommige PFAS worden al gereguleerd door verschillende wetgevingen, andere zullen nog volgen. De twee belangrijkste wetten met betrekking op PFAS zijn EU REACH en POP. 

De POP-verordening (kort voor persistente organische verontreinigde stoffen) werd geïmplenteerd door de Europese Unie in het Verdrag van Stockholm, dat wereldwijd van toepassing is in landen die het hebben ondertekend. Deze verordening bepaalt limieten voor PFOS en PFOA, evenals hun zouten en verwante verbindingen, in stoffen, mengsels en voorwerpen. 

Onder REACH, op Europees niveau,gelden er verschillende beperkingen voor PFAS-stoffen in stoffen, mengsels en voorwerpen.

Op Europees en Belgisch niveau zijn er al enkele maatregelen genomen om de productie van de meest toxische PFAS te verbieden en lozingsnormen vast te leggen in milieuvergunningen voor industrieën.

• Sinds 1 januari 2023 zijn in ons land Europese normen voor PFAS in voedsel van kracht die maximumgehalten vastlegt voor de 4 meest zorgwekkende PFAS (PFOA, PFOS, PFNA en PFHxS) in eieren, vlees, schaaldieren en vis. Het FAVV (Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen) is verantwoordelijk voor het toezicht en de handhaving van deze wetgeving.

• In 2020 heeft de EFSA (Europese Autoriteit voor voedselveiligheid) een strengere drempelwaarde vastgelegd voor opname van de 4 belangrijkste PFAS (PFOS, PFOA, PFNA en PFHxS) in het lichaam. De maximum toelaatbare wekelijkse inname (TWI) van 4,4 nanogram per kilogram lichaamsgewicht per week is echter slechts een aanbeveling.

• Wat het leidingwater betreft is er een Europese richtlijn die van kracht zal worden in januari 2026. De richtlijn legt maximumniveaus vast voor PFAS in drinkwater (500 ng/l voor alle PFAS en 100 ng/l voor de som van de 20 PFAS die in de richtlijn worden geïdentificeerd).

• Wat PFAS in voedselverpakkingen in papier en karton betreft, is er de Europese reglementering uit 2011 die limietwaarden oplegt. Enkel Denemarken is overgegaan tot een verbod van PFAS in materialen die in contact komen met voedsel.

• Wallonië wilde de bezorgdheid over per- en polyfluoralkylstoffen (PFAS) in drinkwater wegnemen door tegen 1 januari 2026 te voldoen aan de Europese Richtlijn 2020/2184. De datum voor de implementatie van de strengere normen werd echter vervroegd naar 20 februari 2025. De bijgewerkte regelgeving stelt een limiet voorop van 100 ng/l (0,10 μg/l) voor de 20 PFAS-moleculen die bekend staan als "PFAS-20".

• Frankrijk heeft in februari 2025 een wet aangenomen die PFAS in bepaalde producten verbiedt in twee verschillende fasen. Vanaf 2026 mogen er geen PFAS meer zitten in skiwax, cosmetica, en in kleding (met uitzondering van bepaalde industriële of professionele beschermende kledij), schoenen en hun waterafstotende middelen. Vanaf 2030 zijn alle textielproducten met PFAS verboden (uitgezonderd professionele beschermend kledij).

Onze eisen gericht aan overheden en industrie

De huidige regelgeving is ontoereikend en veel te laks om verdere ophoping van PFAS in het milieu en levende organismen in te dijken, laat staan te stoppen. Een Europees voorstel tot beperking van de productie, het gebruik en de commercialisering van PFAS zou pas tegen 2026 of 2027 in voege kunnen treden.

Wij hebben er bij de gewesten op aangedrongen om hun verantwoordelijkheid op te nemen en al vóór 2026 gezamenlijke striktere normen voor PFAS in leidingwater op te leggen.

De overheid moet ook wetenschappelijk onderzoek naar de milieu- en gezondheidseffecten van elke PFAS financieren en de bevolking in vervuilde of risicovolle gebieden beter monitoren.

Fabrikanten van hun kant moeten meer onderzoek doen naar veilige alternatieven zonder PFAS.

Conclusie

Het is momenteel moeilijk om het algehele milieu- en gezondheidsrisico van PFAS met zekerheid in te schatten.

Ten eerste omdat de term "PFAS" duizenden moleculaire varianten met verschillend potentieel gezondheidsgevaar omvat.

Ten tweede omdat ze over het algemeen in lagere concentraties in het milieu aanwezig zijn dan de concentraties die in het laboratorium zijn bestudeerd, maar gedurende veel langere perioden, wat resulteert in chronische blootstelling.

Ten slotte omdat ze in de natuur vermengd zijn met een veelheid aan andere verontreinigende stoffen. Naar dat "cocktaileffect" is nog maar weinig onderzoek gedaan.

Vast staat wel dat het de hoogste tijd is om actie te ondernemen. Aangezien het extreem moeilijk en duur is gebleken om reeds aanwezige PFAS te elimineren, is de enige oplossing de productie ervan af te bouwen.

Als het vrijkomen van PFAS niet drastisch wordt beperkt, zullen mensen, planten en dieren in toenemende mate worden blootgesteld en zullen de alsmaar stijgende concentraties negatieve gevolgen hebben voor de gezondheid van veel mensen en voor het milieu. Zelfs al bannen we PFAS vandaag, dan nog blijven de reeds aanwezige PFAS nog zeer lang aanwezig in het milieu en in ons lichaam en zullen we de historische vervuiling moeten blijven beheren.