Pancreatitis: symptomen, oorzaken en behandelingen

Wat is pancreatitis?

Zoals de naam al doet vermoeden, is pancreatitis een aandoening die de pancreas of alvleesklier aantast. Om precies te zijn is het een ontsteking van de pancreas.

Welke rol speelt de pancreas in het lichaam?

De pancreas of alvleesklier is niet het bekendste orgaan in het menselijk lichaam. De functies ervan zijn niet altijd goed bekend bij het grote publiek. De pancreas is plat en langwerpig van vorm en bevindt zich in de buik, achter de maag.

De pancreas bevindt zich in de bovenbuik, ingeklemd tussen de maag en de wervelkolom.

De pancreas vervult twee belangrijke functies:

• De productie van enzymen (zoals amylasen, lipasen of proteasen), ook spijsverteringssappen genoemd, die helpen bij het verteren van voedsel. Onze pancreas maakt deze enzymen aan en slaat ze op in inactieve toestand. Zodra de pancreas ze afgeeft en ze de dunne darm bereiken, worden de enzymen geactiveerd en breken ze het voedsel af terwijl het door de dunne darm passeert. De pancreas speelt dus een rol in het spijsverteringsstelsel.
• De productie van hormonen (insuline en glucagon) die de bloedsuikerspiegel regelen. De pancreas speelt dus ook een rol in het endocriene systeem of hormoonstelsel.

Hoe ontstaat pancreatitis?

Zoals hierboven uitgelegd, worden de enzymen die in de pancreas zijn opgeslagen pas geactiveerd als ze de dunne darm bereiken. Het kan echter gebeuren dat de enzymen te vroeg worden geactiveerd, d.w.z. voordat de pancreas ze vrijgeeft. Als dat gebeurt, beginnen ze hun verterende werking al uit te oefenen in de pancreas zelf, wat de cellen van de pancreas kan irriteren, beschadigen of zelfs vernietigen.

Dat leidt tot een ontstekingsreactie die zwelling, pijn en een verminderde orgaanfunctie veroorzaakt. Men spreekt dan van pancreatitis. Er zijn twee soorten.

Acute pancreatitis

Deze treedt plotseling op en is meestal van korte duur. Het komt meestal wanneer de pancreas probeert te herstellen van een klein, kortdurend letsel. De meeste mensen die lijden aan acute pancreatitis, herstellen binnen de week volledig met ondersteunende behandeling (zie het hoofdstuk "Welke behandelingen zijn er voor pancreatitis?"). Acute pancreatitis gaat dus meestal spontaan weer over. In ernstigere gevallen kan pancreatitis echter leiden tot ernstige en mogelijk fatale complicaties. Herhaalde acute pancreatitis kan ook leiden tot chronische pancreatitis.

Acute pancreatitis is de meest voorkomende maag-darmaandoening waarvoor een acute ziekenhuisopname nodig is. Elk jaar wordt bij ongeveer 29 op de 100 000 patiënten in Europa de diagnose acute pancreatitis voor het eerst gesteld en bij 1 op de 100 000 patiënten per jaar (0,001% van de gevallen) leidt dit tot de dood.

Chronische pancreatitis

Dit is een langdurige ontsteking van de pancreas. Het is een progressieve ziekte wat betekent dat de schade aan de pancreas in de loop van de tijd steeds groter wordt. Na vele jaren leidt de chronische ontsteking tot onomkeerbare schade, zoals littekenvorming van het pancreasweefsel, waardoor dit geen enzymen en hormonen kan produceren. Als de pancreas geen insuline meer kan produceren, kunnen patiënten diabetes krijgen.

Elk jaar wordt bij ongeveer 11 op de 100 000 patiënten in Europa de diagnose chronische pancreatitis voor het eerst gesteld. De aandoening komt twee keer zo vaak voor bij mannen als bij vrouwen. Ze heeft een dodelijke afloop in 0,0002% van de gevallen per jaar.

Welke risicofactoren dragen bij aan pancreatitis?

Er zijn een aantal risicofactoren geïdentificeerd. Voor acute pancreatitis zijn dit de drie belangrijkste:

• Galstenen (40 tot 70% van de gevallen)
• Alcoholisme (20 tot 35% van de gevallen)
• Roken

Daarnaast kunnen ook andere factoren bijdragen aan het ontstaan van acute pancreatitis, zoals :

• Te hoog vetgehalte in het bloed (hypertriglyceridemie)
• Bepaalde geneesmiddelen (valproaat, steroïden, azathioprine of thiazidediuretica bijvoorbeeld)
• ERCP (endoscopische retrograde cholangiopancreatografie), gebruikt om problemen met de lever, galblaas, galwegen of pancreas te diagnosticeren en te behandelen
• Erfelijke aandoeningen
• Beschadiging van de pancreas, bijvoorbeeld door een ongeval of operatie
• Te hoog calciumgehalte in het bloed (hypercalciëmie)
• Infecties (virussen, bacteriën, schimmels of parasieten)
• Auto-immuunziekten
• Tumoren (in of bij de pancreas)
• Vaataandoeningen

Maar het is niet altijd gemakkelijk om de precieze oorzaken van de aandoening te achterhalen. In het geval van acute pancreatitis wordt in 10 à 25% van de gevallen geen oorzaak gevonden.

Risicofactoren die bijdragen aan de ontwikkeling van chronische pancreatitis:

• Alcoholisme (45 tot 70% van de gevallen)
• Roken
• Hypertriglyceridemie
• Erfelijke aandoeningen
• Auto-immuunziekten
• Glutenintolerantie (coeliakie)
• Schade veroorzaakt door terugkerende of ernstige acute pancreatitis
• Chronische obstructie van de hoofdafvoergang van de pancreas (door bijvoorbeeld tumoren, galstenen, cysten in de wand van de twaalfvingerige darm of littekenvorming)
• Bij kinderen is mucoviscidose of taaislijmziekte de belangrijkste oorzaak

De meeste patiënten met chronische pancreatitis hebben meer dan één van deze factoren.

Wat zijn de symptomen van pancreatitis?

Het belangrijkste symptoom bij mensen die lijden aan acute pancreatitis is aanhoudende, hevige pijn in de buik, die vaak plots opkomt. Deze pijn is meestal gelokaliseerd ter hoogte van de maag, maar kan zich ook verspreiden en uitstralen naar de rug.

De pijn kan enkele uren of zelfs enkele dagen aanhouden. De pijn kan verergeren na de maaltijd (vooral als je vet voedsel eet), als je op je rug ligt, hoest of beweegt. Omgekeerd kun je de intensiteit van de pijn verminderen door minder te eten, rechtop te zitten, voorover te leunen of opgerold te gaan liggen.

Afhankelijk van de oorzaak van de pancreasontsteking kunnen de symptomen zich anders uiten. Als de ontsteking wordt veroorzaakt door een galsteen, treedt de pijn vaak op na een stevige maaltijd, bereikt ze snel haar hoogtepunt (binnen 10 tot 20 minuten) en is ze beperkt tot één plaats. Bij overmatig alcoholgebruik treedt de pijn vaak op binnen 6 tot 12 uur na zwaar drinken en is ze vaak verspreid over meerdere plaatsen.

De meeste patiënten met acute pancreatitis komen binnen 12 tot 24 uur na het begin van de symptomen naar de spoedafdeling van het ziekenhuis.

Symptomen die specifiek zijn voor chronische pancreatitis

De symptomen van chronische pancreasontsteking zijn vrij gelijkaardig, waarbij buikpijn opnieuw het belangrijkste symptoom is. Het verschil zit in de intensiteit van de pijn. De pijn komt en gaat, kan variëren in de tijd, kan enkele uren of dagen aanhouden, maar gaat over het algemeen nooit helemaal weg. Patiënten voelen de pijn meestal meer na de maaltijd. Naarmate de ziekte vordert, worden de pijnlijke episodes frequenter en intenser. Uiteindelijk kan er tussen de episodes van intense pijn een doffe, constante pijn in de buik optreden.

Naarmate de tijd verstrijkt en de pancreas meer en meer beschadigd raakt, kunnen er andere symptomen optreden. Als het orgaan geen spijsverteringsenzymen meer produceert, wordt het voor patiënten moeilijker om vetten en eiwitten te verteren. Als gevolg daarvan kan de stoelgang sterk gaan geuren en vettig worden en een olieachtige film achterlaten in het toilet (bekend als vetdiarree of steatorroe).

Hoe wordt de diagnose pancreatitis gesteld?

Ook in de manier waarop de diagnose wordt gesteld, is er een verschil tussen acute en chronische pancreatitis.

Diagnose van acute pancreatitis

Als je arts pancreatitis vermoedt, zal hij of zij op zijn minst een lichamelijk onderzoek uitvoeren en een bloedstaal nemen. Indien nodig kan hij of zij ook overgaan tot medische beeldvorming (CT-scan of MRI). Om de diagnose te bevestigen, moet je twee van deze drie symptomen hebben:

1. Buikpijn die typisch is voor pancreatitis (zie hoofdstuk over symptomen).
2. Een verhoogd gehalte aan pancreasenzymen in het bloed, vooral een amylase- of lipasegehalte dat minstens drie keer hoger is dan normaal.
3. Tekenen van pancreatitis op de medische beelden (zwelling, verkalkingen, vochtophopingen).

Let op: als je de eerste twee vakjes aanvinkt, is medische beeldvorming niet nodig om de aanwezigheid van acute pancreatitis te bevestigen. Als een van de eerste twee criteria niet van toepassing is, zal medische beeldvorming helpen om de fysieke tekenen van pancreatitis te identificeren en andere mogelijke oorzaken van de pijn uit te sluiten.

Je arts zal ook bijkomende onderzoeken doen om de oorzaak van de aandoening te achterhalen:

• door te vragen naar je medische voorgeschiedenis (alcohol- of medicijngebruik, roken, familiegeschiedenis enz.
• door een bloedstaal af te nemen
• met een urinetest
• met een echografie. Alle patiënten met acute pancreatitis moeten een echografie ondergaan om de aanwezigheid van galstenen te bevestigen of uit te sluiten.

Diagnose van chronische pancreatitis

De diagnose van chronische pancreatitis is voornamelijk gebaseerd op medische beeldvorming, hetzij door CT-scan (met contrast), MRI of endoscopische echografie (EUS). Naast de beeldvorming zal de arts ook je medische voorgeschiedenis bekijken en een lichamelijk onderzoek uitvoeren om de diagnose te kunnen stellen. Er kan ook bloed-, urine- of stoelgangonderzoek, aanvullend beeldvormend onderzoek, een biopsie van de pancreas of een genetische test worden uitgevoerd.

Hoe verloopt pancreatitis?

Mogelijke complicaties van acute pancreatitis

Zoals hierboven uitgelegd, is een aanval van acute pancreatitis bij de meeste patiënten mild en binnen een week voorbij zonder verdere complicaties. Als je de uitlokkende factoren vermijdt, is de kans op een nieuwe aanval klein.

Bij 1 op de 5 patiënten is de acute pancreatitis echter ernstiger en kan ze tot ernstige complicaties leiden:

• Ophoping van vocht in of rond de pancreas en het ontstaan van pseudocysten. De afvoergang van de pancreas naar de darm kan verstopt raken. Spijsverteringssappen kunnen dan uit de pancreas naar de omliggende weefsels lekken en er ontstekingen veroorzaken. Als het probleem zichzelf niet oplost en langer dan vier weken aanhoudt, kan er zich een verhard kapsel rond de vloeistof vormen, een zogenaamde pseudocyste. Pseudocysten kunnen een opgeblazen gevoel, spijsverteringsproblemen en doffe buikpijn veroorzaken. Vaak verdwijnen ze spontaan, maar bij sommige patiënten kunnen ze geïnfecteerd raken en is drainage nodig.
• Weefselnecrose en infectie. Als er door de ontsteking te veel zwelling in de pancreas optreedt, kan de bloedtoevoer van de pancreas gedeeltelijk afgesneden worden. Dat kan leiden tot het afsterven van bepaalde weefsels, wat necrose wordt genoemd. Het afgestorven weefsel kan geïnfecteerd raken en de verantwoordelijke bacterie kan zich dan via de bloedbaan verspreiden. Dat staat bekend als sepsis. Deze aandoening kan falen van meerdere organen veroorzaken (bijvoorbeeld in de nieren of longen). Bij patiënten met necrose of orgaanfalen is het sterftecijfer 30%. Het is daarom van vitaal belang om hen te behandelen, met antibiotica of een operatie.
• Steeds weerkerende aanvallen van acute pancreatitis kunnen leiden tot chronische pancreatitis.

Voor patiënten met deze complicaties kan een ziekenhuisopname gedurende meerdere weken nodig zijn.

Mogelijke complicaties van chronische pancreatitis

Chronische pancreatitis is een langzaam voortschrijdende ziekte. De schade aan de pancreas is echter blijvend en kan na verloop van tijd verergeren. Het is daarom essentieel om de progressie van de ziekte te voorkomen en complicaties te vermijden. De meeste complicaties kunnen worden behandeld en zijn niet levensbedreigend. De bekendste zijn:

• Chronische pijn
• Ophoping van vocht in de buik of borst
• Pseudocysten
• Obstructie van de afvoergang van de pancreas en/of van de twaalfvingerige darm
• Vasculaire complicaties (pseudoaneurysma, miltinfarct enz.)
• Gewichtsverlies, diarree, ondervoeding en verstoorde opname van voedingsstoffen (malabsorptie)
• Diabetes
• Pancreaskanker

Welke behandelingen zijn er voor pancreatitis?

Hoe wordt acute pancreatitis behandeld?

Elke aanval van acute pancreatitis, hoe mild ook, moet in het ziekenhuis worden behandeld, omdat complicaties levensbedreigend kunnen zijn en patiënten goed in de gaten moeten worden gehouden. De behandeling voor acute pancreatitis kan twee vormen aannemen: ondersteunende behandeling of behandeling om de onderliggende oorzaken te behandelen.

De eerste fase van de behandeling bestaat uit ondersteunende behandeling:

• Vochtopname (rehydratatie). Acute pancreatitis gaat vaak gepaard met een systemische immuunrespons. Hierdoor verplaatst vocht zich van het bloed naar de ruimten tussen de cellen. De patiënt loopt daardoor het risico op uitdroging en onvoldoende bloedvoorziening van de organen, wat kan leiden tot orgaanfalen en uiteindelijk de dood. Om dat te voorkomen wordt vocht intraveneus (via een infuus) toegediend.
• Pijnbestrijding met verschillende pijnstillers.
• Voedingsondersteuning. Meestal herstellen patiënten met milde acute pancreatitis snel zodra vocht intraveneus wordt toegediend. Als ze geen last hebben van misselijkheid, braken of buikpijn, kunnen ze al snel weer normaal eten. Het is belangrijk dat de patiënt zelf begint te eten zodra hij/zij het kan verdragen, omdat is aangetoond dat dit betere resultaten oplevert, ongeacht de ernst van de ziekte. Voor patiënten die niet in staat zijn om zelf te eten, moeten de benodigde voedingsstoffen in vloeibare vorm via een neussonde rechtstreeks in de maag of dunne darm worden toegediend. Als er geen andere optie is, worden voedingsstoffen intraveneus (via een infuus) toegediend.
• Bewaking van vitale functies (zuurstofverzadiging, elektrolytenbalans, glucosegehalte enz.) Pancreatitis kan ernstige complicaties veroorzaken, daarom is het belangrijk om de toestand van de patiënt de eerste 24 tot 48 uur goed in de gaten te houden.

In een tweede fase kunnen patiënten een behandeling krijgen die gericht is op het behandelen van de onderliggende oorzaken:

• Als pancreatitis het gevolg is van overmatig alcoholgebruik, roken of het gebruik van bepaalde medicijnen, of wordt veroorzaakt door een te hoog gehalte aan lipiden en/of calcium in het bloed, zullen behandelingen zullen erop gericht zijn de patiënt te helpen om te stoppen met alcohol drinken, te stoppen met roken, zijn medicatie te vervangen enz. Kortom, ze proberen de oorzaken van het probleem weg te nemen.
• Als pancreatitis te wijten is aan een galsteen, moeten de galsteen en de galblaas zelf worden verwijderd.

Bij complicaties kunnen antibiotica worden gebruikt om de infectie te bestrijden. Preventieve toediening van antibiotica wordt echter niet aanbevolen: het vermindert het risico op weefselinfectie of -necrose niet en doet de kans op antibioticaresistentie toenemen. Als patiënten tekenen van pancreaspseudocysten vertonen, is het nodig om opgehoopt vocht af te voeren (drainage). Bij patiënten met necrose zijn antibioticabehandeling en chirurgie om het afgestorven weefsel te verwijderen alleen nodig als er sprake is van infectie van het dode weefsel.

In de ernstigste gevallen moet de hele pancreas worden verwijderd.

Hoe wordt chronische pancreatitis behandeld?

De schade die chronische pancreatitis aan de pancreas veroorzaakt, is blijvend. Chronische pancreatitis kan niet “genezen” of uitgeroeid worden. De behandeling is daarom gericht op het onder controle houden van de symptomen en complicaties en het vertragen van de progressie.

Stoppen met alcohol en roken

Aangezien alcohol en roken twee belangrijke risicofactoren zijn, is het essentieel voor patiënten om met beide volledig te stoppen om de progressie van pancreatitis te vertragen.

Maatregelen op het vlak van voeding

Goed opgezette gerandomiseerde gecontroleerde onderzoeken naar de optimale voeding voor patiënten met chronische pancreatitis zijn zeldzaam. Aanbevelingen hieromtrent zijn dus gebaseerd op bewijs van lage kwaliteit of de mening van deskundigen.

Er zijn wel aanwijzingen dat mensen met chronische pancreatitis moeite hebben met het afbreken en opnemen van vetten en eiwitten, wat kan leiden tot tekorten aan vitamine A, E, D en K. Het is daarom belangrijk dat patiënten een diëtist raadplegen om een uitgebalanceerd dieet samen te stellen dat aan hun individuele behoeften voldoet. Het is aangetoond dat dieetadvies over gezonde voeding net zo doeltreffend is om ondervoeding te verminderen als het nemen van voedingssupplementen.

Sommige patiënten zullen ook enzymsubstitutietherapie nodig hebben. Naarmate de ziekte voortschrijdt, neemt de hoeveelheid pancreasweefsel die verloren gaat toe en neemt de productie van verteringsenzymen af. Ze kunnen dan vetdiarree (steatorroe) ontwikkelen, waardoor bij elke maaltijd pancreasenzympreparaten moeten worden ingenomen.

De combinatie van die twee behandelingen (een uitgebalanceerd dieet en, indien nodig, enzympreparaten) is voldoende voor ongeveer 80% van de patiënten. Een klein deel (10 tot 15%) van de patiënten zal aanvullende voedingssupplementen moeten nemen om hun lichaam te voorzien van alle voedingsstoffen die het nodig heeft.

Bestaat er een “speciaal pancreatitisdieet”?

Vaak wordt gedacht dat patiënten met chronische pancreatitis hun vetinname tot een strikt minimum moeten beperken, omdat ze bang zijn dat vet eten zal leiden tot pijn en vetdiarree. Dat is een foute opvatting.

Het is aangetoond dat een dieet waarbij 30 tot 33% van de energie uit vet afkomstig is, goed wordt verdragen door patiënten met chronische pancreatitis en ondervoeding. Het is daarom niet nodig om vet in de voeding te beperken, tenzij de symptomen van vetdiarree niet onder controle kunnen worden gebracht door enzymtherapie.

Vetarme diëten moeten worden vermeden omdat ze het risico op tekorten aan vetoplosbare vitaminen verhogen. Vezelrijke diëten moeten eveneens vermeden worden omdat ze de enzymtherapie kunnen tegenwerken, wat kan leiden tot een slechte opname van voedingsstoffen.

Voor patiënten die lijden aan ondervoeding worden frequente kleine energierijke maaltijden (5 tot 6 keer per dag) aanbevolen.

Pancreatitis en diabetes

De behandeling van diabetes bij patiënten met chronische pancreatitis is moeilijk.

Dat komt omdat niet alleen de productie van het hormoon insuline, maar ook van zijn tegenhanger glucagon kan stilvallen. Zonder behandeling riskeren patiënten daarom een hoge bloedsuikerspiegel, terwijl ze met insulinetherapie een lage bloedsuikerspiegel riskeren.

Experts raden aan om regelmatig kleine maaltijden te eten, de nodige enzympreparaten te nemen, de bloedsuikerspiegel in de gaten te houden, alcohol te vermijden, suikerrijke voedingsmiddelen en vloeistoffen tot een minimum te beperken en een diëtist en diabetoloog te raadplegen.

Opties voor pijnbehandeling

Pijnbestrijding op lange termijn kan complex zijn. Artsen en patiënten moeten soms verschillende medicijnen en procedures uitproberen om te ontdekken wat werkt. Daarom is regelmatig overleg tussen arts en patiënt nodig. Bovendien is het belangrijk voor de patiënt om te weten dat het onder controle houden van de pijn - in plaats van het volledig verdwijnen van de pijn – het meest realistische doel is.

Er zijn verschillende behandelingen beschikbaar om de pijn veroorzaakt door pancreatitis te verlichten. Meestal wordt een stapsgewijze aanpak gebruikt, waarbij artsen enerzijds streven naar een doeltreffende behandeling, en anderzijds proberen om het gebruik van hoge doses opioïden te vermijden, omdat die afhankelijkheid en bijwerkingen kunnen veroorzaken.

Als eerste stap worden meestal milde pijnstillers zoals paracetamol voorgeschreven. Opioïden mogen alleen worden gebruikt voor patiënten bij wie de pijn verergert en aanhoudt. Patiënten die ze regelmatig gebruiken, moeten worden opgevolgd door een pijnspecialist. Aanvullende geneesmiddelen kunnen worden voorgeschreven om neuropathische pijn te behandelen en het gebruik van opioïden te beperken.

Andere opties zijn behandeling met antioxidanten, injecties met corticosteroïden of plaatselijke verdoving van de zenuwen van de pancreas. Maar hun effect is gering, tijdelijk of variabel van patiënt tot patiënt.

Bij sommige patiënten is de ontsteking geconcentreerd in een specifiek gebied van de pancreas. Dit kan pijn veroorzaken die niet meer onder controle te houden is, of complicaties (pseudocysten, obstructie van de galbuis of de twaalfvingerige darm enz.) Een endoscopie of operatie kan dan nodig zijn om de patiënt te ontlasten. In de ernstigste gevallen moet de hele pancreas worden verwijderd.

Is het mogelijk om het ontstaan van pancreatitis te voorkomen?

Niet alle risicofactoren voor acute pancreatitis kunnen worden geëlimineerd. Als je echter al een aanval hebt gehad en een nieuwe wilt voorkomen, is het belangrijk om de volgende risicofactoren te verminderen:

• Verminder en, idealiter, stop je alcoholgebruik.
• Stop met roken.
• Een hoog cholesterolgehalte zou de ontwikkeling van galstenen bevorderen. Voor mensen die acute pancreatitis willen voorkomen, geldt daarom hetzelfde advies als voor mensen die hun cholesterolgehalte willen verlagen.
• Als je pancreasontsteking werd veroorzaakt door een galsteen, laat dan je galblaas verwijderen.

In het geval van chronische pancreatitis zijn het vooral veranderingen in levensstijl die kunnen helpen om de ziekte af te remmen: stop met  roken en het drinken van alcohol, en volg een uitgebalanceerd dieet dat aan je behoeften voldoet. Aarzel niet om advies te vragen aan een diëtist.

HEB JE EEN GEZONDHEIDSPROBLEEM? LEES HIER AL ONZE DOSSIERS