Hoe omgaan met Polycysteus Ovarium Syndroom (PCOS)?
Het Polycysteus Ovarium Syndroom, of kortweg PCOS, is een hormonale aandoening die de werking van de eierstokken verstoort. Vrouwen met PCOS hebben meestal geen regelmatige cyclus en dus ook geen regelmatige eisprong, met verminderde vruchtbaarheid tot gevolg.
De arts stelt de diagnose van Polycysteus Ovarium Syndroom (PCOS) of syndroom van Stein Leventhal als je twee van de volgende kenmerken hebt: meerdere (poly) vochtblaasjes (cysten) in de eierstok (ovarium), menstruatiestoornissen en een teveel aan mannelijke hormonen. Afhankelijk van de aanwezige kenmerken spreken dokters van verschillende "fenotypes" of presentaties van de ziekte.
Symptomen van PCOS verschillen bij elke vrouw
PCOS komt voor bij 5 tot 10 % van de vrouwen. Het is daarmee een van de meest voorkomende hormonale stoornissen en een belangrijke oorzaak van verminderde vruchtbaarheid.
De mate waarin de symptomen zich manifesteren kan verschillen van vrouw tot vrouw, en veranderen met de tijd. Daardoor wordt niet altijd (meteen) de juiste diagnose gesteld.
Hoe PCOS precies ontstaat, is niet bekend. Waarschijnlijk is er niet één oorzaak en zijn er meerdere hormonen betrokken. In sommige families komt PCOS vaker voor, maar het schijnt vooral voor te komen bij vrouwen met overgewicht. Vrouwen die al aanleg hebben voor PCOS krijgen symptomen als ze dikker worden.
Hormonaal onevenwicht
Bij PCOS zijn de hormoonwaarden van de vrouw ontregeld. Zo maakt een vrouw met PCOS te veel oestrogenen aan. Dat remt de vorming van FSH (follikel stimulerend hormoon, het hormoon dat de rijping van de eiblaasjes stimuleert) en overstimuleert de aanmaak van LH (luteïniserend hormoon, het hormoon dat de eisprong opwekt).
Door de lage FSH-waarden en hoge LH-waarden kunnen de eicellen niet rijpen. De ongerijpte eiblaasjes of follikels blijven achter in de eierstok en vormen met vocht gevulde blaasjes (cystes). Deze cystes zijn te zien als een soort kralenkrans op een (vaginale) echo.
Links een polycystische eierstok, rechts een normale
Ook de testosteron- en insulinewaarden kunnen verhoogd zijn bij vrouwen met PCOS, wat specifieke symptomen zoals overmatige beharing of diabetes veroorzaakt.
Een onregelmatige menstruatiecyclus is het meest herkenbare kenmerk van het syndroom. De eisprong blijft vaak uit, waardoor er geen maandelijkse menstruatie is. Een normale vrouw heeft 13 tot 14 menstruaties per jaar, bij een vrouw met PCOS zijn dat er gemiddeld minder dan 8.
Psychologische impact is niet min
De behandeling van PCOS vraagt tijd, geld en energie. Gezonde voeding en voldoende beweging zijn cruciaal, en de kosten voor onderzoeken, medicatie en eventueel vruchtbaarheidsbehandelingen zijn niet min.
Daarnaast eist PCOS ook een psychologische tol. Vruchtbaarheidsproblemen brengen verdriet en stress met zich mee, en ook symptomen als overbeharing, acné en overgewicht kunnen zwaar om dragen zijn. Uit verschillende studies blijkt dat PCOS-patiënten vaker dan gemiddeld kampen met depressie, angst en een verminderde levenskwaliteit. Contact met lotgenoten kan helpen.
Frequente vragen over PCOS
De symptomen van PCOS kunnen verschillen van vrouw tot vrouw, en bovendien ook veranderen met de tijd. Sommige zijn esthetisch, andere hebben ook op latere leeftijd verregaande gevolgen. Zo geeft PCOS op lange termijn een verhoogd risico op diabetes, hart- en vaatziekten en kanker.
De diagnose PCOS valt doorgaans na een bloedonderzoek en een (vaginaal) echoscopisch onderzoek. De arts zal ook letten op uiterlijke kenmerken zoals overbeharing of acne.
PCOS zit vaak in de familie, er speelt dus zeker een genetische component mee. Vrouwen die een erfelijke aanleg hebben, lopen een groter risico om het syndroom te ontwikkelen, al spelen ook externe factoren zoals overgewicht mee.
PCOS is niet te genezen. Met gezonde voeding, voldoende beweging en medicatie kunnen de symptomen wel onder controle worden gehouden. De verschillende symptomen van PCOS werken voortdurend op elkaar in waardoor patiëntes in een vicieuze cirkel kunnen belanden. Het volstaat meestal niet om de symptomen los van elkaar aan te pakken.
Veel vrouwen met PCOS worstelen met overgewicht. Afvallen is meestal voldoende om de symptomen te verminderen en de langetermijnrisico's zoals diabetes te beperken. Schakel indien mogelijk een diëtist in. Ook beweging en voldoende slaap zijn belangrijk om je suikerspiegel en je klachten onder controle te houden.
Om van PCOS te spreken, moeten er wel cysten aanwezig zijn in de eierstokken en mogen de symptomen niet door een andere aandoening worden veroorzaakt. De andere symptomen kunnen verschillen van vrouw tot vrouw, en bovendien ook veranderen met de tijd.
Onregelmatige of geen menstruatie
Vrouwen met PCOS hebben onregelmatige menstruaties. De periode tussen de menstruaties wordt langer dan vijf tot zes weken (oligomenorroe) of de menstruatie blijft gedurende een half jaar of langer weg (amenorroe).
Ook de eisprong is onregelmatig (oligo-ovulatie) of onbestaand (anovulatie), waardoor zulke vrouwen moeilijk of niet zwanger raken. Let op, ook een regelmatige menstruatie kan samengaan met een verstoorde eisprong.
Zo'n 70 % van de PCOS-patiëntes heeft een verstoorde menstruatiecyclus.
Verminderde vruchtbaarheid door PCOS
Vrouwen met PCOS hebben minder of geen eisprongen, waardoor ze moeilijker of niet zwanger raken. Vrouwen die na een behandeling alsnog zwanger raken, hebben mogelijk een iets grotere kans op een miskraam.
Teveel aan mannelijke hormonen
PCOS-patiëntes lijden aan hyperandrogenisme, of een te hoog gehalte androgenen, mannelijke hormonen die normaal gezien slechts in kleine hoeveelheden aanwezig zijn in het vrouwelijk lichaam. Een arts kan via bloedanalyse de hoeveelheid vrij testosteron bepalen.
Hyperandrogenisme kan zich uiten in overmatige lichaamsbeharing, acne en haaruitval, maar niet bij iedereen.
Volwassen acne
Vooral adolescenten hebben last van puistjes. Als acne ook daarna blijft voorkomen of pas laattijdig ontstaat, wordt dat vaak geassocieerd met PCOS. Drie op de tien PCOS-patiënten ontwikkelen acne.
Overmatige lichaamsbeharing
Een mannelijk beharingspatroon kan wijzen op PCOS. Kenmerkend is overmatige beharing op bovenlip, kin, borst, buik, armen, dijen of rug. Het haar wordt ook stugger en donkerder. De wetenschappelijke benaming hiervoor is hirsutisme.
Zo'n 60 tot 80 procent van de PCOS-patiëntes heeft last van overmatige lichaamsbeharing. Het voorkomen verschilt volgens etniciteit.
Haaruitval (alopecia)
Alopecia androgenica is een aandoening waarbij haaruitval (alopecia) progressief toeneemt, onder invloed van een teveel aan androgenen. De hele haarbos dunt uit, maar de frontale haarlijn blijft bewaard.
Genetische aanleg, hormonale factoren en omgevingsfactoren spelen een rol. Het is onduidelijk hoeveel vrouwen met PCOS last hebben van haarverlies.
Overgewicht
Het hormonaal onevenwicht kan overgewicht veroorzaken, waardoor het voor vele vrouwen ondanks zware inspanningen moeilijk is om gewicht te verliezen of op gewicht te blijven.
Gezondheidsproblemen door PCOS op lange termijn
Vrouwen met PCOS hebben mogelijk een verhoogde kans om op latere leeftijd gezondheidsproblemen te krijgen, rond of na de menopauze. Veel van deze problemen houden verband met overgewicht en een verminderde gevoeligheid voor insuline.
Hoe vroeger PCOS wordt vastgesteld, hoe beter de gevolgen op lange termijn kunnen worden gecontroleerd.
Diabetes type 2 (diabetes mellitus)
Ongeveer de helft van de vrouwen met PCOS heeft overgewicht, wat vaak samengaat met een verminderde gevoeligheid voor insuline. Om de suikerspiegel (glucose) op een normaal niveau te houden, maakt het lichaam meer insuline aan.
Als de glucosewaarden in het bloed desondanks te hoog blijven (hyperglycemie), raakt de suikerstofwisseling verstoord en zal er diabetes ontstaan.
Hart- en vaatziekten
De combinatie van overgewicht, hoge testosteronwaarden en diabetes kan leiden tot een hoge bloeddruk, een verhoogd cholesterolgehalte en hart- en vaatziekten.
Gewichtsverlies en eventueel medicatie kunnen de kans op schade verlagen.
Kanker
Vrouwen met PCOS zouden ook op jonge leeftijd al een verhoogde kans lopen op kanker van het baarmoederslijmvlies (endometriumcarcinoom), de baarmoeder en de eierstokken.
Aanleiding om zich te laten onderzoeken, is meestal een verstoorde menstruatiecyclus of vruchtbaarheidsproblemen. De diagnose PCOS valt doorgaans na een bloedonderzoek en een echoscopisch onderzoek. De arts zal ook letten op uiterlijke kenmerken zoals overbeharing of acne.
Minstens twee symptomen
Volgens de zogenaamde Rotterdam-criteria (2003) moeten twee van deze drie symptomen aanwezig zijn om van PCOS te spreken:
- Een onregelmatige of ontbrekende eisprong (oligo- of anovulatie);
- Een teveel aan mannelijke hormonen in het bloed, met eventuele uiterlijke kenmerken (hyperandrogenisme);
- De aanwezigheid van meer dan 12 cystes per eierstok (polycystische ovaria).
Afhankelijk van de aanwezige kenmerken spreken dokters van verschillende "fenotypes" of presentaties van de ziekte:
- Fenotype A: hyperandrogenisme + oligo- of anovulatie + polycystische ovaria op echo;
- Fenotype B: hyperandrogenisme + oligo- of anovulatie;
- Fenotype C: hyperandrogenisme + polycystische ovaria op echo;
- Fenotype D: oligo- of anovulatie + polycystische ovaria op echo.
Verstoorde hormonenspiegel
Via een bloedanalyse worden de hormoonwaarden bepaald: FSH (follikel stimulerend hormoon, het hormoon dat de rijping van de eiblaasjes stimuleert), LH (luteïniserend hormoon, het hormoon dat de eisprong opwekt), testosteron, oestrogeen, progesteron en eventueel prolactine. Het bloedonderzoek gebeurt meestal een tiental dagen na de menstruatie.
Indien deze waarden afwijken, zal men verder kijken naar glucose (suikerspiegel), insuline en cholesterol.
Meer dan 12 cystes per eierstok
Door middel van een vaginale echo checkt de arts de eierstokken op de aanwezigheid van eiblaasjes (cystes). Bij een normale vrouw zal men halverwege de cyclus in elke eierstok drie tot acht eiblaasjes (3 tot 10 mm in doorsnede) zien per eierstok.
Bij een vrouw met PCOS zijn er vaak meer dan twaalf cystes te zien op één eierstok. Soms zijn beide eierstokken aangetast, soms maar eentje.
De echo kan eventueel ook uitwendig gebeuren, maar dan moet de blaas goed gevuld zijn om de cystes te kunnen zien.
Hoe PCOS precies ontstaat, is nog niet geweten. Sowieso zijn er verschillende hormonen bij betrokken, zoals LH (luteïniserend hormoon, het hormoon dat de eisprong opwekt), testosteron, insuline en FSH (follikel stimulerend hormoon, het hormoon dat de rijping van de eiblaasjes stimuleert).
Erfelijke factor
PCOS zit vaak in de familie, er speelt dus zeker een genetische component mee. Bij vrouwen met PCOS blijkt vaak dat de moeder of zus het ook heeft. Vrouwen die een erfelijke aanleg hebben, lopen een groter risico om het syndroom te ontwikkelen, al spelen ook externe factoren zoals overgewicht mee.
Obesitas verhoogt risico op PCOS
Vermoedelijk verhoogt obesitas zowel het risico op de ontwikkeling van PCOS als de ernst ervan. Overgewicht blijkt immers de verstoring van de hormonale balans nog te versterken, waardoor ook de werking van de eierstokken ernstiger verstoord raakt.
Een kwart tot de helft van de PCOS-patiëntes heeft overgewicht. Bij obese PCOS-patiëntes blijft de menstruatie vaker volledig uit.
PCOS is niet te genezen. Met gezonde voeding, voldoende beweging en medicatie kunnen de symptomen wel onder controle worden gehouden. Omdat de symptomen zo kunnen verschillen, is ook de behandeling ervan heel divers.
Sommige behandelingen focussen op afzonderlijke symptomen, andere hebben een alomvattende aanpak. Of de vrouw zwanger wil worden of niet, maakt ook verschil.
Totaalaanpak nodig tegen PCOS
De verschillende symptomen van PCOS werken voortdurend op elkaar in waardoor patiëntes in een vicieuze cirkel kunnen belanden. Het volstaat meestal niet om de symptomen los van elkaar aan te pakken. Bij een integrale aanpak wordt PCOS in zijn geheel bekeken en behandeld.
Levensstijl is daarbij een belangrijke factor. Bij vrouwen met overgewicht is het nodig om af te vallen, via gezonde voeding en voldoende beweging. Het is belangrijk om een levensstijl te ontwikkelen die op langere termijn kan worden volgehouden. Wie met overgewicht kampt, wint best het advies in van een diëtist.
Gewichtsverlies heeft doorgaans een positieve impact op de ernst van de symptomen van PCOS, en werkt daardoor ook kostenbesparend. Vaak herstelt de menstruatiecyclus zich en treden er spontaan eisprongen op. Afvallen verhoogt de kans op zwangerschap sterk, zeker in combinatie met medicatie.
De pil kan voorgeschreven worden om de hormonale balans terug in evenwicht te brengen en de menstruatiecyclus te normaliseren.
Zwanger worden met PCOS
Afvallen is de beste optie om de vruchtbaarheid te boosten. Vóór een andere behandeling wordt opgestart, wordt eerst de levensstijl aangepakt. Uit diverse studies blijkt dat gewichtsverlies bij obese PCOS-patiënten leidt tot een verbetering van de verschillende symptomen. Zo herstelt bij de helft van de vrouwen de eisprong na een gewichtsverlies van 5 %.
Daarnaast zijn er specifieke behandelingen om elke maand een eisprong te stimuleren. Het opwekken van de eisprong met tabletten (bv. clomifeencitraat - Clomid) of injecties wordt ovulatie-inductie genoemd. Bij resistentie tegen clomifeencitraat of in het geval van glucose-intolerantie kan geopteerd worden voor een combinatietherapie van clomifeencitraat met metformine of dexamethasone.
Als medicatie geen uitkomst biedt, wordt overgeschakeld op een behandeling met exogene gonadotrofines of op een chirurgische behandeling zoals elektrocoagulatie van de eierstokken of laparoscopische ovariële drilling (LOD). Tijdens een kijkoperatie wordt de eierstok daarbij op verschillende plaatsen geperforeerd om een eisprong op te wekken.
Als bovenstaande behandelingen geen effect hebben, kan er worden overgegaan op een ivf-behandeling. Voor PCOS-patiënten met verwante aandoeningen zoals endometriose of problemen met de eileiders kan meteen voor ivf worden gekozen.
Let op, vrouwen met PCOS hebben een grotere kans op overstimulatie. In het geval van Ovariële Hyper Stimulatie Syndroom (OHSS) groeien er te veel eiblaasjes groeien als gevolg van de hormoonstimulatie om meerdere eicellen tegelijk te doen rijpen.
Uiterlijke kenmerken behandelen
De gewone anticonceptiepil of anti-androgenen kunnen de onderliggende oorzaak van overbeharing, acne en haaruitval - namelijk een teveel aan mannelijke hormonen - onder controle houden. Geeft dit onvoldoende resultaat, dan kan je een consultatie bij een dermatoloog of een schoonheidsspecialiste overwegen.
Bij hardnekkige overbeharing kan het wel tot zes maanden duren vooraleer je met de pil een zichtbaar effect krijgt. Bij vrouwen met een milde vorm van overmatige beharing kunnen cosmetische behandelingen al soelaas bieden: bleken, epileren, waxen, elektrolyse, licht- of laserbehandeling.
Ook voor acne zijn er verschillende behandelingen. Naast de pil kunnen er ook antibiotica en retinoïden worden voorgeschreven om de ontstekingen aan te pakken en littekenvorming te voorkomen. Hoe sneller hiermee wordt gestart, hoe beter. Pas op, deze behandeling is niet geschikt voor wie zwanger wil worden.
Haaruitval (alopecia) moet sowieso met medicatie behandeld worden. Het lokaal en langdurig gebruik van Minoxidil kan effectief zijn bij een milde vorm, maar dit werkt niet bij iedereen.
Psychologische impact van PCOS
De uiterlijke symptomen van PCOS zoals acne, haaruitval, overbeharing en overgewicht kunnen het zelfbeeld flink aantasten. Vaak lukt het niet deze problemen volledig onder controle te houden, wat ook een impact heeft op het sociale leven. Daarnaast zorgen vruchtbaarheidsproblemen voor verdriet en stress.
Ondersteuning door een arts, psycholoog, diëtist en/of schoonheidsspecialist en ook contact met lotgenoten kan helpen.
Veel vrouwen met PCOS worstelen met overgewicht. Afvallen is meestal voldoende om de symptomen te verminderen en de langetermijnrisico's zoals diabetes te beperken. Een gewichtsvermindering van 5 tot 10 % kan al leiden tot een merkbare vermindering van de klachten.
PCOS maakt het moeilijker om gewicht te verliezen
Vrouwen met PCOS zouden echter een trager metabolisme hebben, waardoor ze sneller aankomen en trager afvallen. Ze zijn ook vaak insulineresistent. Het is belangrijk voor zulke vrouwen om in hun eetpatroon rekening te houden met deze factoren.
Schakel indien mogelijk een diëtist in, die kan je helpen om op een gezonde en langdurige manier gewicht te verliezen.
Suikers kunnen PCOS uitlokken
Verminder de inname van voedingsmiddelen die de aanmaak van insuline stimuleren, dus suikerrijke producten. Denk daarbij ook aan honing en (gedroogd) fruit, die eveneens veel (weliswaar natuurlijke) suikers bevatten. Eet niet te veel fruit in één keer en geef de voorkeur aan fruitsoorten met minder suikers zoals appels, peren of blauwe bessen.
Beperk eveneens (snelle) koolhydraten en kies waar mogelijk volkoren alternatieven. Die bevatten vezels, geven sneller een verzadigd gevoel en verbeteren je insulineresistentie. Ook groenten en bonen zijn een goede bron van vezels.
Gezonde levensstijl
Eet voldoende eiwitten en goede vetten (olijfolie, vette vis, avocado enz.), en schrap (ultra)bewerkte producten zo veel mogelijk. Bekijk eventueel met je arts of bepaalde supplementen kunnen helpen bij je klachten.
Zorg tot slot dat je niet alleen evenwichtig en niet te veel eet, maar beweeg en slaap ook voldoende. Ook dat is goed voor je suikerspiegel.