Omeprazol: werking, gevaren en bijwerkingen van deze PPI

Wat is Omeprazol?

Omeprazol is een geneesmiddel dat behoort tot de groep van protonpompremmers, ook wel protonpompinhibitoren of PPI's genoemd. Hun taak is om de productie van maagzuur te verminderen. Dit doen ze door het enzymsysteem in de maag, de protonpomp, te blokkeren. PPI's worden daarom gebruikt om de symptomen van overmatige afscheiding van maagzuur te bestrijden of om dit preventief te voorkomen.

Maagzuur speelt een zeer belangrijke rol in het menselijk lichaam. Het is onmisbaar voor de spijsvertering, omdat het het voedsel afbreekt en de spijsverteringsenzymen activeert. Maagzuur helpt ook bij het doden van ziektekiemen die gevaarlijk zijn voor je gezondheid en die het lichaam binnenkomen via ons voedsel. Helaas kan dit zuur, vooral bij overmatige productie, schadelijk zijn en onder andere maagzweren of zure reflux veroorzaken.

De ontdekking van PPI's betekende een revolutie in de behandeling van maagzuurgerelateerde gezondheidsproblemen. Vandaag behoren ze tot de meest voorgeschreven geneesmiddelen wereldwijd en worden ze vaak voor lange tijd door patiënten gebruikt. Ze kunnen een specifieke merknaam hebben (Losec, Nexiam, Pantomed, enz.) of gewoon de naam van hun werkzame stof (omeprazol, lansoprazol, esomeprazol, pantoprazol en rabeprazol).

Hoe werken PPI's?

De protonpomp bevindt zich in de maagwand. Deze reguleert de zuurtegraad in de maag. PPI's onderdrukken de maagzuursecretie door zich te binden aan het enzymsysteem van de protonpomp en het 'te remmen', vandaar hun naam.

PPI's zijn prodrugs. Met andere woorden, ze zijn inactief wanneer ze worden ingenomen en worden pas actief in een zure omgeving.

Na orale inname worden PPI's snel geabsorbeerd in de bloedbaan, passeren ze de lever en worden ze vervolgens verspreid naar de maagwandcellen.

Wanneer de actieve vorm van PPI bindt in de maag, is de binding onomkeerbaar, waardoor de zuursecretie langdurig wordt onderdrukt, zelfs nadat het geneesmiddel uit de bloedbaan is verwijderd. De protonpomp blijft 24 tot 48 uur buiten werking. Daarom moeten PPI's regelmatig (vaak dagelijks) worden ingenomen om hun effect te behouden.

Waarom gebruikt men Omeprazol?

Omeprazol en andere PPI's worden voor uiteenlopende aandoeningen gebruikt, hoofdzakelijk voor aandoeningen die gepaard gaan met een teveel aan maagzuur. Deze medicijnen worden over het algemeen goed verdragen door patiënten en zijn effectief bij het behandelen van deze aandoeningen. Het gebruik ervan moet echter zorgvuldig worden afgestemd op elke individuele patiënt, vooral in het geval van langdurige behandeling. Regelmatige follow-up wordt aanbevolen om mogelijke bijwerkingen te controleren en een optimale behandeling te garanderen.

Hieronder volgt een lijst met aandoeningen waarvoor PPI's meestal aangewezen zijn.

Maagzweren

Meestal worden maagzweren veroorzaakt door geneesmiddelen (vooral ontstekingsremmers) of de H. pylori-bacterie.

PPI's behandelen maagzweren door de productie van maagzuur te verminderen, het herstel van het maagslijmvlies te bevorderen en het risico op complicaties zoals bloedingen te verminderen. Daarnaast zijn PPI's een centraal onderdeel van behandelingen met antibiotica om de H. pylori-bacterie te bestrijden, zodat de antibiotica effectiever zijn.

Gastro-oesofageale refluxziekte (GERD)

PPI's zijn aangewezen wanneer reflux klachten veroorzaakt die leiden tot reflux(erosieve) slokdarmontsteking, of als onderhoudsbehandeling bij patiënten met ernstige erosieve slokdarmontsteking of bij Barrett-slokdarm.

De eerste aandoening is een ernstige vorm van slokdarmontsteking waarbij langdurige blootstelling aan maagzuur de slokdarmwand beschadigt. Bij een Barrett-slokdarm zorgt chronische reflux ervoor dat het slijmvlies van de slokdarm op dat van de maag gaat lijken. PPI's helpen de zuurproductie te verminderen, symptomen te voorkomen en de slokdarm te genezen.

Het syndroom van Zollinger-Ellison

Deze zeldzame aandoening wordt veroorzaakt door tumoren die leiden tot een overmatige productie van maagzuur. PPI's, die vaak in hoge doses worden gebruikt, zijn nodig om de overmatige productie van maagzuur onder controle te houden.

PPI's preventief gebruiken

Sommige patiënten volgen noodgedwongen langdurige behandelingen met niet-steroïde ontstekingsremmers (NSAID's) of pijnstillers in lage dosering (zoals acetylsalicylzuur, beter bekend als aspirine).

Langdurig gebruik van deze geneesmiddelen kan de maag beschadigen, wat kan leiden tot maagzweren en andere complicaties (maagbloeding, perforatie van de maagwand, enz.), vooral bij oudere mensen. Als preventieve maatregel kunnen PPI's het risico op maagzweren en andere complicaties verminderen door een beschermende werking uit te oefenen op de maag.

Patiënten worden als risicopatiënt beschouwd als ze NSAID's of aspirine gebruiken met het volgende profiel

• Ouder dan 65 of ouder dan 80 (als ze respectievelijk NSAID's of aspirine gebruiken)
• Met andere co-morbiditeiten (diabetes, hart- en vaatziekten, enz.)
• Een voorgeschiedenis van maagzweren hebben
• Gelijktijdig gebruik van andere specifieke geneesmiddelen (bijv. corticosteroïden, bloedverdunners)

Hoe gebruik je Omeprazol op een veilige manier?

Continue PPI-therapie moet waar mogelijk worden vermeden. De behoefte aan een PPI-behandeling moet regelmatig opnieuw bekeken worden om onnodig langdurig gebruik te vermijden. Idealiter duren deze behandelingen niet langer dan 4 tot 8 weken. Wanneer een arts PPI's voorschrijft, moet deze de patiënt idealiter vertellen wanneer de behandeling eindigt.

Verkeerd gebruik van PPI's

Afgezien van de terechte indicaties die we hierboven hebben genoemd, worden PPI's vaak onjuist toegediend. Dat is o.a. zo in volgende gevallen:

• Mensen met functionele dyspepsie die geen verband houdt met reflux
• In gevallen van milde reflux
• Als preventieve maatregel tijdens het gebruik van geneesmiddelen (bijv. NSAID's of aspirine) wanneer patiënten geen hoog risico lopen op complicaties van deze geneesmiddelen
• Wanneer patiënten hoge doses of gedurende langere perioden gebruiken.

Het (ongepast) gebruik van PPI's is de afgelopen jaren aanzienlijk toegenomen. Risicofactoren voor ongepast gebruik van PPI's zijn onder andere gevorderde leeftijd, polymedicatie (inname van meerdere medicijnen voor verschillende aandoeningen) en ziekenhuisopname, en de oorzaken kunnen een slechte naleving van de voorschriften door de patiënt en onvoldoende medische controle zijn.

Wat zijn de bijwerkingen van Omeprazol?

Omeprazol en andere PPI's zijn over het algemeen veilig en worden goed verdragen. Ze hebben weinig (ernstige) bijwerkingen. De meest voorkomende zijn misselijkheid, diarree, hoofdpijn, huiduitslag en goedaardige maagpoliepen.

Andere maagdarmstoornissen zoals buikpijn, constipatie, winderigheid en braken zijn ook mogelijk.

Risico's van langdurig gebruik van Omeprazol

De afgelopen jaren zijn er in de literatuur steeds meer onderzoeken verschenen die wijzen op een mogelijk verband tussen regelmatig gebruik van PPI's en verschillende zeldzame, maar mogelijk ernstige bijwerkingen. Hier volgen enkele voorbeelden:

• Nierfalen
• Maagdarminfecties
• Osteoporose en verhoogd risico op botbreuken
• Slechte absorptie van vitaminen en mineralen
• Lupus erythematodes
• Cardiovasculaire ziekten en sterfte
• Maagkanker
• Diabetes
• Verhoogd risico op astma en botbreuken bij kinderen
• Overige (sterfte, dementie, luchtweginfecties)

Om de veiligheid van PPI's en andere geneesmiddelen op de lange termijn te beoordelen, moeten we vaak vertrouwen op de resultaten van observationele onderzoeken.

Zoals bij alle observatiestudies zijn de resultaten moeilijk te interpreteren vanwege mogelijke vertekeningen (bijv. overwegend oudere populatie, comorbiditeiten, combinatie van medicatie, etc.) en is het niet mogelijk om definitieve conclusies te trekken of een oorzakelijk verband vast te stellen. Bovendien zijn onderzoeken naar bijwerkingen over het algemeen van korte duur, met methodologische gebreken en tegenstrijdige resultaten.

Toch zou voorzichtigheid geboden moeten zijn, met name bij langdurig gebruik van PPI's, wanneer bepaalde resultaten die het optreden van (mogelijk ernstige) bijwerkingen aantonen, steeds terugkeren. Gezien het zeer grote aantal PPI-gebruikers over een lange periode, kan zelfs een klein risico een significant probleem vormen op populatieniveau. Patiënten moeten worden geïnformeerd over de mogelijke risico's van langdurig gebruik van PPI's voordat de behandeling wordt gestart.

 Gevaren van interacties met andere stoffen

Naast bijwerkingen brengen PPI's het risico van interacties met andere stoffen met zich mee:

• Voedsel kan de absorptie vertragen. Daarom is het aan te raden om ze in te nemen op een lege maag, 30 tot 60 minuten voor het ontbijt. Of dit een positief effect heeft op het optreden van symptomen, is niet duidelijk.
• Het innemen van PPI's beïnvloedt de opname van andere geneesmiddelen door het lichaam, doordat de pH-waarde in de maag verandert. In dergelijke gevallen kan tijdelijke stopzetting van het gebruik van PPI's worden overwogen.
• Er bestaat een risico op verhoogde toxiciteit van methotrexaat (vooral bij gebruik in hoge doses). Indien hoge doses methotrexaat, gebruikt bij de behandeling van artritis en als geneesmiddel tegen tumoren, gelijktijdig worden gebruikt, is het beter om tijdelijk het gebruik van PPI's te staken.
• Omeprazol en esomeprazol (en in mindere mate lansoprazol) kunnen de omzetting van clopidogrel in zijn actieve metaboliserende stof remmen, wat resulteert in een verminderd antistollend effect en een verhoogd risico op cardiovasculaire incidenten. Als het noodzakelijk blijkt om clopidogrel gelijktijdig met een PPI toe te dienen, is het verstandiger om omeprazol en esomeprazol te vermijden.
• PPI's mogen niet gelijktijdig worden toegediend met andere secretieremmende middelen zoals H2-antagonisten, prostaglandine E-analogen of somatostatineanalogen. Antisecretiemiddelen kunnen samen met een PPI worden gebruikt, mits er voldoende interval is tussen hun toediening.

Als algemene regel geldt dat je altijd voorzichtig moet zijn als je meerdere medicijnen gebruikt. In het geval van PPI's moeten de voordelen voor de patiënt worden afgewogen tegen de mogelijke risico's van interacties en bijwerkingen.

Waarom is het overmatig gebruik van PPI's in België problematisch?

PPI's worden zeer regelmatig voorgeschreven in België, vooral aan oudere patiënten. Ze staan al jaren in de top 10 van meest voorgeschreven geneesmiddelen in België.

Tussen 2004 en 2016 is het aantal mensen dat PPI's gebruikt verdubbeld. In 2016 gebruikten slechts vier landen in Europa meer PPI's dan België. Dat jaar kostte de terugbetaling van deze geneesmiddelen ons gezondheidszorgsysteem 106 miljoen euro. Destijds werd geschat dat bijna 20% van de bevolking (ongeveer twee miljoen mensen) PPI's gebruikte. Bijna de helft van alle gebruikers gebruikte echter PPI's terwijl ze niet of niet meer nodig waren.

In oktober 2024 meldde het RIZIV dat iets minder dan 2,4 miljoen mensen PPI's gebruikten in België, met een jaarlijkse kostprijs van 109 miljoen euro. De voorbije tien jaar is het verbruik van PPI's dus blijven stijgen met 2% per jaar.

Oorzaken van overmatig gebruik van PPI's

Overconsumptie van PPI's is niet te wijten aan één enkele oorzaak, maar aan een combinatie van factoren die verder gaat dan de vergrijzing van de bevolking en veranderende gewoonten: 

• Het voorschrijfgedrag door professionals in de gezondheidszorg, zowel huisartsen als specialisten.
• De rol van apothekers, aangezien sommige PPI's zonder voorschrift verkrijgbaar zijn. Deze sterk versoepelde toegang tot PPI's kan onoordeelkundige zelfmedicatie en overconsumptie hebben aangemoedigd.
• De terugbetaling van geneesmiddelen: alle PPI-moleculen werden terugbetaalbaar zonder voorafgaande ('a priori') toestemming van de adviserend arts, hoewel achteraf ('a posteriori') gecontroleerd kan worden of aan alle voorwaarden voor terugbetaling is voldaan. 
• Helaas zijn H2-antihistaminica niet langer verkrijgbaar in België, hoewel ze een alternatief boden voor PPI's.

Reeds genomen maatregelen

In april 2017 besloot de Belgische regering om bepaalde PPI's met een hoge dosering die in grote formaten worden verkocht (doosjes met meer dan 60 tabletten) niet langer terug te betalen. Er werden echter uitzonderingen gemaakt voor langdurige behandeling omwille van bepaalde aandoeningen (Barrett slokdarm, Zollinger-Ellison syndroom). Deze maatregel is gerechtvaardigd op medische gronden, aangezien een behandeling met PPI's (vooral in hoge doses) over het algemeen niet langer dan twee maanden zou mogen duren.

Het RIZIV heeft ongeveer tien jaar geleden een programma opgezet. Het geeft artsen feedback over het aantal PPI's dat ze hebben voorgeschreven. Door het bewustzijn te vergroten, hoopt het programma het aantal voorschriften te verminderen. Het is gebaseerd op twee indicatoren:

• De mate waarin patiënten in de praktijk van de voorschrijver behandeld worden met PPI's
• De gemiddelde duur van de behandeling met PPI's

De laatste indicator stelt dat bij het uitschrijven van een nieuw PPI-voorschrift altijd moet worden gecontroleerd of de dosis kan worden verlaagd en/of de behandeling kan worden onderbroken. Helaas is deze (voorzichtige) aanpak blijkbaar niet effectief genoeg.

De gevaren van overconsumptie van PPI's

PPI's worden te vaak gebruikt, vooral bij oudere patiënten. Soms worden ze gebruikt voor ongepaste indicaties en/of in te hoge doseringen en/of voor te lange periodes.

Ongeveer de helft van de PPI's die in België verkocht worden, worden ingenomen door mensen die er geen behoefte aan hebben. De enige indicaties waarvoor langdurig gebruik van PPI's (in de laagste effectieve dosis) aangewezen kan zijn, zijn:

• Ernstige vormen van slokdarmontsteking
• Barrett-slokdarm
• Chronisch gebruik van ontstekingsremmers of aspirine bij patiënten met risicofactoren (bijv. een voorgeschiedenis van maagzweren)
• Het zeldzame Zollinger-Ellison-syndroom.

Potentiële gevaren waarop je moet letten

In de afgelopen jaren heeft een toenemend aantal (observationele) onderzoeken verbanden aangetoond tussen regelmatig gebruik van PPI's en zeldzame, maar mogelijk ernstige bijwerkingen. Hoewel een oorzaak-en-gevolgrelatie niet ondubbelzinnig is aangetoond bij gebrek aan langetermijnstudies van hoge kwaliteit, is het belangrijk om voorzichtig te zijn bij het starten van een PPI-behandeling en om (regelmatig) het voordeel/risico te beoordelen, vooral in het geval van langdurig PPI-gebruik.

PPI's moeten worden gebruikt op instructie van zorgverleners om onbezonnen zelfmedicatie te voorkomen.

Idealiter worden de aanwijzingen opgevolgd en wordt de laagst mogelijke effectieve dosis gebruikt met de laagst mogelijke frequentie en de kortst mogelijke behandelingsduur. De dokter stelt dit bij voorkeur vast vóór het begin van de behandeling.

Het belang van de arts bij het controleren en stoppen van de behandeling

Als je een langdurige PPI-behandeling volgt, laat dan regelmatig een arts controleren of de behandeling nog nodig is. In het ideale geval moet elke keer dat een PPI (opnieuw) wordt voorgeschreven, worden bepaald of deze nog steeds relevant is, of de dosis kan worden verlaagd of dat de behandeling kan worden stopgezet. In de mate van het mogelijke moet continue behandeling met PPI's worden vermeden.

Stoppen met de behandeling is niet eenvoudig. Je maag went snel aan de medicatie en als je stopt, kunnen de symptomen opnieuw optreden of zelfs verergeren. Het is raadzaam om de behandeling geleidelijk en onder medisch toezicht te stoppen om een terugval en een terugkeer van de symptomen te voorkomen. Dit (tijdelijke) rebound-effect kan leiden tot een onterechte hervatting van de behandeling.

Als volledige stopzetting van de behandeling om medische redenen niet mogelijk is, kan de behandeling geleidelijk worden teruggebracht tot de laagst mogelijke onderhoudsdosis of worden overgeschakeld op 'on-demand' gebruik van PPI's met een lage dosis. Een gezonde levensstijl blijft belangrijk tijdens het stoppen of geleidelijk afbouwen van de behandeling.

Oplossingen om PPI's te vermijden

Verschillende onderzoeken wijzen H2-antihistaminica aan als een veiligere oplossing dan PPI's. Patiënten die deze behandelingen nemen, hebben ook een lager risico op herval.

Helaas zijn ze niet langer verkrijgbaar in België.

Als je lichte spijsverterings- of maagproblemen hebt, grijp dan niet meteen naar medicatie. Heb geduld: deze problemen lossen vaak vanzelf op zonder specifieke behandeling. Je kunt ook een gezondere levensstijl en een gezonder voedingspatroon aannemen.

Wees je er ten slotte van bewust dat overmatig gebruik van PPI's een echt probleem is in België. Om oplossingen te vinden, zullen de bevoegde autoriteiten strengere maatregelen moeten nemen.

Wanneer en hoe kan je het gebruik van Omeprazol verminderen of vervangen?

Als de behandeling niet langer nodig is, kan je deze geleidelijk afbouwen of stoppen.

Het afbouwen van de behandeling moet gecontroleerd en onder medisch toezicht gebeuren. Als je te abrupt stopt, kunnen de symptomen tijdelijk terugkeren of zelfs verergeren.

Geleidelijk afbouwen doe je door de dosering een week of twee te halveren en vervolgens een week of twee om de dag in te nemen. Als het aan het einde van deze periode niet mogelijk is om de behandeling volledig te stoppen, bespreek dit dan met je arts.

In dat geval is het een optie om de onderhoudsdosis geleidelijk te verlagen tot het laagst mogelijke niveau waarmee je je symptomen onder controle kan houden. Je kunt ook proberen om de medicatie alleen in te nemen voor korte periodes wanneer je symptomen ervaart ('on demand'), of om minder krachtige maagzuurbinders(antacida) te gebruiken. Een gezonde levensstijl blijft belangrijk als de behandeling wordt gestopt of geleidelijk wordt afgebouwd.

 Alternatieven voor PPI's

Als je matige maagklachten hebt, kan je proberen de storm gewoon uit te zitten en af te wachten. Voor sommigen kan een verandering in levensstijl of voedingspatroon helpen om de symptomen te verminderen. Volgende tips helpen je hierbij:

• Vermijd/beperk de consumptie van voedingsmiddelen/dranken die je symptomen kunnen verergeren. Hoewel de producten in kwestie van persoon tot persoon zullen verschillen, zijn de usual suspects alcohol, koolzuurhoudende dranken, koffie, chocolade, munt, uien, kruiden en citrusvruchten.
• Als je 's nachts last hebt van maagpijn, kun je het hoofdeinde van je bed ongeveer tien centimeter verhogen of extra kussens gebruiken om je hoofd, nek en schouders recht te houden. Hierdoor kan de zure inhoud van je maag minder snel uit je maag in je slokdarm komen, waardoor je minder last hebt van de symptomen. Op je linkerzij liggen kan ook helpen, omdat de ingang van de maag dan hoger ligt dan de maag zelf.
• Vermijd uitgebreide, vetrijke maaltijden. Soms is het beter om meerdere kleinere maaltijden te eten. Eet langzaam en kauw je eten goed. Eet je hoofdmaaltijd ongeveer 3 of 4 uur voordat je naar bed gaat. Naar bed gaan met een volle maag verhoogt het risico op brandend maagzuur.

Vind nog veel meer van deze tips in ons dossier over maagklachten.

Onze tips bij maagklachten

Geneesmiddelen die Omeprazol en andere PPI's kunnen vervangen

Hieronder vind je een lijst met medicijnen die kunnen worden voorgeschreven bij maagklachten.

Antacida of maagzuurbinders

Antacida - met actieve stoffen zoals aluminiumzouten, magnesiumzouten, calciumcarbonaat en natriumbicarbonaat - gaan een verbinding aan met maagzuur om de werking ervan te neutraliseren. Op die manier verminderen ze het effect van maagzuur op het slokdarm- en maagslijmvlies en kunnen ze de pijn verlichten.
 
Antacida werken vrij snel, maar slechts voor korte tijd. Daarom zijn over het algemeen meerdere doses per dag nodig. Maagzuurbinders worden zonder voorschrift verkocht in de apotheek. Enkele bekende merken maagzuurbinders zijn Gaviscon, Maalox Antacid, Rennie en Gastricalm.

Meer info over maagzuurbinders

H2-antihistaminica

H2-antagonisten zijn een groep geneesmiddelen die de productie van maagzuur verminderen. Ze verminderen de maagzuursecretie door histamine-2-receptoren in de maagwand te blokkeren. Op deze manier kunnen ze brandend maagzuur bij patiënten met reflux verminderen.

Omdat ze op de lange termijn minder effectief zijn, wordt langdurig gebruik niet aanbevolen. Eventuele bijwerkingen zijn slechts vervelend te noemen: diarree en andere maagdarmstoornissen, huiduitslag, vermoeidheid.
 
Sinds 2020 zijn er geen H2-antihistaminica meer verkrijgbaar in België. De laatste H2-antagonist is in september 2020 van de markt gehaald, op advies van het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA). Er bleek soms een stof in te zitten die het risico op kanker zou kunnen verhogen bij mensen die er na verloop van tijd veel van consumeerden.

Kalium-competitieve zuurblokkers (PCAB)

Deze geneesmiddelen kunnen worden ingezet bij aandoeningen die worden veroorzaakt door een teveel aan maagzuur, zoals gastro-oesofageale refluxziekte (GERD). Dit nieuwe type geneesmiddel, waarvan Vonoprazan de bekendste molecule is, is goedgekeurd door de FDA (Verenigde Staten), maar nog niet door het EMA (Europa). Ze zijn dus (nog) niet beschikbaar in België.

In tegenstelling tot PPI's, die onrechtstreeks de zuurproductie blokkeren, werken PCAB's door rechtstreeks de kaliumbindingsplaats op de protonpomp te blokkeren. Bovendien hoeven ze, in tegenstelling tot PPI's, niet te worden omgezet in hun actieve vorm en werken ze directer (binnen 30 minuten). Ze remmen de protonpomp op omkeerbare wijze, waardoor ze meer flexibiliteit bieden bij het doseren en stoppen van de behandeling.