Vector-overgedragen ziekten

Vector-overgedragen ziekten worden veroorzaakt door parasieten, virussen of bacteriën die door vectoren worden overgedragen. Wie zijn die ‘vectoren’? Het zijn levende organismen die infectieziekten van de ene gastheer op de andere kunnen overdragen. Veel vector-overgedragen ziekten zijn zoönosen, dit wil zeggen ziekten die direct of indirect kunnen worden overgedragen door (wilde en gedomesticeerde) dieren en mensen.

Hematofage insecten zijn de schuldige

De vectoren zijn hoofdzakelijk insecten en mijtachtigen (teken, muggen enz.) die tijdens een bloedmaaltijd (‘hematofage’ insecten) ziekteverwekkende micro-organismen opnemen die in een besmette gastheer (mens of dier) aanwezig zijn. Na voortplanting van deze ziekteverwekker injecteren ze deze opnieuw in een nieuwe gastheer. Wanneer het insect (of een andere vector) besmettelijk wordt, is het vaak in staat de ziekteverwekker gedurende de rest van zijn levenscyclus, d.w.z. tijdens elke bloedmaaltijd, over te dragen.

Een teek, verantwoordelijk voor verschillende ziekten, waaronder de ziekte van Lyme.

Wat zijn de symptomen van al deze ziekten? Elke ziekte heeft haar eigen verschijningsvormen, vooral naargelang van haar ziekteverwekker (virus, parasiet of bacterie), variërend van huiduitslag, hoofdpijn en gewrichtspijn tot griepachtige verschijnselen en neurologische stoornissen of zelfs dodelijke hemorragische koortsen.

Vector-overgedragen ziekten treffen vooral tropische en subtropische gebieden, en dus zeer vaak bevolkingsgroepen die al benadeeld zijn. Hun verspreiding hangt ook af van demografische, ecologische en sociale factoren. Veel van deze ziekten worden in de Europese Unie beschouwd als opkomende infectieziekten, dit wil zeggen ziekten die voor het eerst bij een bevolking opduiken of die al eerder bestonden maar waarvan de incidentie of de verspreiding snel toeneemt. Bepaalde vectoren kunnen zich over grote afstanden verplaatsen en zo nieuwe gebieden veroveren, via trekvogels en diertransporten, de wind, nieuwe landbouwpraktijken, wereldhandel, internationale reizen enz.

De vectoren in kaart gebracht

De Europese autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA) heeft digitale en interactieve kaarten ontwikkeld met nuttige informatie over 36 vector-overgedragen ziekten. De risico’s van insleep in Europa, alsook preventie- en bestrijdingsmaatregelen worden beschreven.

Bovendien worden in het kader van het project VectorNet, een gezamenlijk initiatief van de EFSA en het ECDC (Europees Centrum voor Ziektepreventie en -bestrijding), gegevens verzameld over de aanwezigheid en de verspreiding van vectoren – en de op deze vectoren aanwezige ziekteverwekkers – in Europa en het Middellandse-Zeebekken. De databank bevat informatie over de verspreiding van verschillende soorten muggen, teken, zandvliegen en bijtende knutten die kunnen fungeren als ‘taxi’s’ voor ziekteverwekkers die de gezondheid van mens en/of dier kunnen aantasten.

Vector-overgedragen ziekten zijn talrijk. Ze verschillen in hun vector (een mug, een teek enz.), hun ziekteverwekkers (virussen, bacteriën, parasieten), maar ook in hun wijze van overdracht. Meestal vindt de overdracht plaats door beten (malaria, chikungunya, slaapziekte, ziekte van Lyme), maar de overdracht kan ook plaatsvinden via uitwerpselen van insecten (ziekte van Chagas, rickettsiale ziekten) of via braaksel (pest).

Dit zijn de meest voorkomende:

Hogere temperaturen als gevolg van de klimaatopwarming, in combinatie met frequentere en/of extremere regenval, bevorderen de voorwaarden voor de verspreiding van vector-overgedragen ziekten.

Klimaatverandering werkt op verschillende niveaus. Zo verandert klimaatverandering bijvoorbeeld de verspreidingsgebieden van insecten, waardoor zij gedwongen worden naar het noorden te verhuizen (= naar ons). Het verstoort ook hun levenscyclus en overdrachtsdynamiek.

De verschillende vectoren (muggen, teken, vlooien en andere geleedpotigen) profiteren bovendien van andere kansen, zoa ls de uitputting van biodiversiteit en de mondialisering (handel, menselijke verplaatsingen). De snelheid waarmee het coronavirus zich begin 2020 heeft verspreid is een perfect voorbeeld van deze snelle expansie.

Meer en meer gevallen in Europa

Maar de ‘vectoren’ van ziekten die ons als Europeanen het meest bedreigen zijn noch vleermuizen, noch schubdieren. Andere epidemieën die even onheilspellend zijn als COVID-19 staan voor de deur en sommige zijn er al, ook al worden ze enigszins overschaduwd door het coronavirus. Zo veroorzaakte dengue, een ziekte die vroeger als exotisch en dus als ver van ons verwijderd werd beschouwd, in 2020 in Frankrijk 12 gevallen. De Westnijlkoorts veroorzaakte in datzelfde jaar 336 gevallen in Europa waarvan 38 met dodelijke afloop. In 2017 had Chikungunya 270 keer toegeslagen in Italië en volgens het Pasteur Instituut wordt in Frankrijk in 64 departementen de opkomst van deze ziekte verwacht. In Hyères, in het zuiden van Frankrijk (Var), werd in oktober 2019 een geval van Zika vastgesteld.

De kaart van malaria zal zich ook uitbreiden, met mogelijke toekomstige uitbraken aan de Europese kant van het Middellandse-Zeebekken. Het is te koud bij ons denk je? Het aantal maanden malariatransmissie is met 39 % gestegen in berggebieden van arme landen die tot voor kort gespaard bleven van malariatransmissie, in vergelijking met het laagland. En laten we ten slotte de ziekte van Lyme niet vergeten, die weinigen van ons kenden aan het begin van het derde millennium en die in België nu bekend is geworden.

« De kans op het verschijnen van dengue, Chikungunya en Zika neemt het snelst toe in landen met een zeer hoge menselijke ontwikkelingsindex, met name Europese landen», aldus deskundigen van The Lancet Countdown voorafgaand aan de COP26 in Glasgow. Deze internationale groep van deskundigen, waaronder academici en experts van VN-organisaties, houdt onder auspiciën van het prestigieuze wetenschappelijke tijdschrift The Lancet onafhankelijk toezicht op de gevolgen van klimaatverandering voor de gezondheid. “Veranderende milieuomstandigheden bevorderen de overdracht van veel door water, lucht, voedsel en vectoren overgedragen ziekteverwekkers. Hoewel de sociaal-economische ontwikkeling, de interventies op het gebied van de volksgezondheid en de medische vooruitgang de mondiale last van de overdracht van infectieziekten hebben verminderd, zou de klimaatverandering de uitroeiingsinspanningen kunnen ondermijnen”, merken de deskundigen op in hun verslag van 2021.