Schimmelinfecties: symptomen, verspreiding en behandeling

Wat is een schimmelinfectie?

Een schimmelinfectie (of mycose) is een aandoening veroorzaakt door een schimmel, zoals een gist of een draadvormige schimmel. Ze komen het meest voor op de huid, in het haar, onder de nagels en op slijmvliezen (zoals in mond, keel of vagina), maar ook in de longen of andere inwendige organen.

Een aparte groep organismen

Schimmels vormen een aparte groep organismen: ze zijn noch planten, noch dieren. Er zijn ruim 100.000 soorten beschreven, maar het werkelijke aantal loopt mogelijk in de miljoenen.

Schimmels vervullen een cruciale rol in ecosystemen en worden al sinds de oudheid gebruikt bij de productie van voeding zoals brood, kaas, bier en wijn. Ook in de industrie zijn ze van groot belang, bijvoorbeeld voor de productie van chemische stoffen en medicijnen.

Tegelijkertijd kunnen schimmels ook schade aanrichten, onder meer aan materialen, voedselvoorraden, landbouwproducten en gewassen.

Veroorzakers van infecties

Van ongeveer 300 soorten is geweten dat ze bij mensen infecties kunnen veroorzaken – meestal aan huid, nagels of slijmvliezen. Hoewel deze infecties zelden dodelijk zijn, kunnen ze bij chronisch of herhaald voorkomen de levenskwaliteit sterk aantasten.

Wanneer de schimmel doordringt tot inwendige organen, spreken we van een invasieve schimmelinfectie.

De belangrijkste verwekkers van zulke invasieve infecties bij mensen zijn Candida, Aspergillus, Pneumocystis en Cryptococcus. Het gaat hier vaak om opportunistische ziekteverwekkers die toeslaan wanneer het immuunsysteem verzwakt is.

Wereldwijd neemt het aantal schimmelinfecties toe. Ironisch genoeg is dat deels een gevolg van medische vooruitgang: meer mensen overleven ernstige aandoeningen, maar houden daarbij een verzwakte afweer over. Tegelijk ontstaan steeds meer resistente schimmelstammen, mede door overmatig gebruik van fungiciden in de landbouw. Zo ontstaan bijvoorbeeld resistente varianten van Aspergillus fumigatus die mensen kunnen besmetten.

Meer over resistentie tegen antischimmelmedicatie

Welke soorten schimmelinfecties bestaan er?

Er bestaan verschillende soorten schimmelinfecties. Ze worden ingedeeld op basis van hun locatie in het lichaam en het type schimmel dat ze veroorzaakt.

Schimmelinfecties van de huid

Binnen deze categorie maken we onderscheid tussen oppervlakkige of mucocutane infecties enerzijds, en onderhuidse of subcutane infecties anderzijds.

• Oppervlakkige infecties komen voor op huid, nagels en slijmvliezen. Voorbeelden zijn voetschimmel, vaginale candidiasis en spruw in de mond. Deze infecties zijn meestal onschuldig, maar kunnen erg hinderlijk zijn en bij herhaling de levenskwaliteit aantasten.
  
  
• Onderhuidse of subcutane infecties ontstaan wanneer schimmels via kleine wondjes (zoals een doornprik) onder de huid terechtkomen. Ze worden vaak veroorzaakt door schimmels uit de bodem of van planten, zoals bij sporotrichose of chromoblastomycose.
  
  

Invasieve schimmelinfecties

Deze infecties tasten inwendige organen aan, zoals de longen, hersenen of het hart. Ze kunnen levensbedreigend zijn, vooral bij mensen met een verzwakt immuunsysteem.

Schimmelinfecties komen het vaakst voor op de huid, in het haar of op de nagels, of in de slijmvliezen zoals de mond, keel of vagina.

Wat zijn de meest voorkomende schimmels en infecties?

De meest voorkomende schimmelinfecties zijn meestal oppervlakkig en tasten de huid, nagels en slijmvliezen aan.

Aspergillose

Aspergillose is een infectie veroorzaakt door de schimmel Aspergillus, die vooral de longen aantast.

Bij gezonde mensen kan het een allergische reactie veroorzaken. Bij mensen met verminderde afweer kan het leiden tot een ernstige, soms fatale, invasieve vorm. De infectie kan zich dan verspreiden naar andere organen of een massa vormen die aspergilloom wordt genoemd. Daarnaast is resistentie tegen antischimmelbehandelingen een steeds zorgwekkender probleem.

Candidiasis

Candidiasis is een veel voorkomende infectie die wordt veroorzaakt door een overgroei van de gist Candida.

Vaginale candidiasis is een van de meest voorkomende schimmelinfecties. Meer dan één op de twee vrouwen heeft er minstens één keer tijdens haar vruchtbare jaren last van. Symptomen kunnen variëren van vaginale jeuk of pijn, tot pijn tijdens geslachtsgemeenschap, pijn bij het plassen of abnormale vaginale afscheiding. Candidiasis in de mond en keel komt ook vaak voor.

Hoewel het minder vaak voorkomt dan oppervlakkige infecties, is candidemie (wanneer de gist Candida in de bloedbaan terechtkomt) de meest voorkomende vorm van bloedinfectie. Deze invasieve candidiasis kan optreden wanneer Candida, van nature aanwezig in het lichaam, overgroeit en de bloedbaan infecteert. Mensen met een verzwakt immuunsysteem lopen een groter risico op deze infecties. Symptomen zijn onder andere koorts en koude rillingen, en de infectie kan zich verspreiden naar organen, botten en gewrichten.

De aanwezigheid van Candida albicans in het bloed kan in meer dan de helft van de gevallen de dood tot gevolg hebben.

Tinea (ringworm)

Ringworm is een veel voorkomende infectie van de opperhuid die veroorzaakt kan worden door dermatofyten.

Het kan verschillende delen van het lichaam aantasten, zoals de voeten (tinea pedis, voetschimmel), liezen (tinea cruris, jeukschimmel), hoofdhuid (tinea capitis), romp (tinea corporis) en nagels (tinea unguium, onychomycose). Onychomycose (schimmelinfectie van de nagels) is een veel voorkomende schimmelinfectie van de vingernagels (zeldzaam) of teennagels.

Naar schatting heeft ongeveer 14% van de algemene bevolking er last van. Over het algemeen zijn het vooral ouderen die er last van hebben, maar niet exclusief want ook sporters hebben er regelmatig mee te maken.

Blastomycose

Een longinfectie door de Blastomyces-schimmel die in de bodem voorkomt in delen van de VS. De infectie kan zich uitbreiden naar huid, botten, gewrichten en zelfs het zenuwstelsel.

Sommige schimmels, zoals Blastomyces, Histoplasma en de soort die verantwoordelijk is voor coccidioidomycose ("valley fever" of "dalkoorts"), staan bekend als “primaire ziekteverwekkers”, wat betekent dat ze infecties kunnen veroorzaken bij mensen zonder een aangetast immuunsysteem, met in sommige gevallen ernstige gevolgen. Deze infecties treden meestal op na inademing van schimmelsporen en kunnen leiden tot longontsteking als eerste teken van infectie.

Deze infectie komt minder vaak voor en treft vooral mensen met een verzwakt immuunsysteem.

Pneumocystis

Pneumocystis pneumonie (PCP). Dit is een ernstige longinfectie die vooral mensen met een verzwakt immuunsysteem treft. De schimmel die het veroorzaakt is Pneumocystis jirovecii.

Deze infectie komt minder vaak voor en treft vooral mensen met een verzwakt immuunsysteem.

Cryptokokkose

Cryptokokkose wordt meestal veroorzaakt door het inademen van Cryptococcus-sporen en tast meestal de longen of het ruggenmerg en de hersenen aan (cryptokokkenmeningitis). Deze infectie komt vaker voor bij mensen met een verzwakt immuunsysteem, vooral bij patiënten met vergevorderd hiv.

Deze infectie komt minder vaak voor en treft vooral mensen met een verzwakt immuunsysteem.

Wat zijn de oorzaken van schimmelinfecties?

Schimmelinfecties worden veroorzaakt door verschillende soorten gisten en schimmels. Sommige schimmels komen van nature voor op of in het menselijk lichaam zonder ziekte te veroorzaken, maar kunnen infecties veroorzaken als ze zich overmatig vermenigvuldigen. Andere schimmels bevinden zich in de omgeving, zoals in de bodem of op planten.

Verzwakt immunsysteem

Veel schimmelinfecties zijn opportunistisch. Dat wil zeggen dat ze vaker voorkomen en ernstiger kunnen zijn bij mensen met een verzwakt immuunsysteem.

Een verzwakt immuunsysteem kan het gevolg zijn van hiv, kanker of kankerbehandeling, orgaantransplantatie waarbij immunosuppressiva worden gebruikt, diabetes, het gebruik van corticosteroïden of hoge leeftijd. Zo werden er tijdens de aidsepidemie in de jaren 1980 veel gevallen gemeld van Pneumocystis-pneumonie en hersenvliesontsteking veroorzaakt door Cryptococcus.

Verstoring van de microbiële balans

Plaatselijke schimmelinfecties kunnen ontstaan wanneer de balans van andere micro-organismen (zoals bacteriën) in bepaalde lichaamsdelen verstoord raakt. Antibiotica kunnen bijvoorbeeld nuttige bacteriën doden, waardoor schimmels zoals Candida zich ongeremd kunnen vermenigvuldigen.

Blootstelling aan schimmels in de omgeving

Veel schimmels leven in de bodem of op rottend plantaardig materiaal. Het inademen van microscopisch kleine schimmelsporen in de lucht is een veelvoorkomende besmettingsroute, vooral bij primaire diepe schimmelinfecties zoals:

• blastomycose (Blastomyces in de bodem);
• histoplasmose (Histoplasma in bodem en vogel- en vleermuisuitwerpselen);
• cryptokokkose (Cryptococcus in bodem en vogeluitwerpselen)
• aspergillose (Aspergillus, veelvoorkomend in binnen- en buitenomgevingen).

Blastomycose is bijvoorbeeld endemisch in bepaalde regio’s van de VS waar de schimmel in de bodem leeft.

Verwondingen en chirurgische ingrepen

Oogletsels zijn de meest voorkomende oorzaak van oogschimmelinfecties, die zeldzaam maar ernstig kunnen zijn. Oogchirurgie en bloedinfecties kunnen eveneens tot schimmelinfecties van het oog leiden.

Onderhuidse schimmelinfecties zoals sporotrichose (Sporothrix in planten) en chromoblastomycose (schimmels in bodem, hout en planten) ontstaan vaak wanneer schimmels het lichaam binnendringen via een wond of huidbeschadiging, bijvoorbeeld door een doornprik.

Ook na chirurgische ingrepen kunnen schimmelinfecties optreden.

Wat zijn de symptomen van een schimmelinfectie?

De symptomen van een schimmelinfectie hangen af van het type infectie en het lichaamsdeel dat is aangetast:

• Symptomen van oppervlakkige of onderhuidse infecties kunnen zijn: jeuk, pijn, roodheid of huiduitslag op de aangedane plek, verkleurde, verdikte of broze nagels, pijn bij het eten, smaakverlies, witte plekken in mond of keel, of een pijnloze zwelling onder de huid.
• Symptomen van een longinfectie kunnen zijn: hoesten (soms met bloed), vermoeidheid, koorts, kortademigheid, spier- en gewrichtspijn, hoofdpijn, nachtelijk zweten.
• Bij een hersen- of hersenvliesinfectie: hoofdpijn, koorts, nekpijn, misselijkheid en/of braken, lichtgevoeligheid, verwardheid.
• Bij een ooginfectie: pijn, roodheid, afscheiding, wazig zien, tranende ogen, lichtgevoeligheid. De symptomen kunnen enkele dagen tot weken na blootstelling optreden en lijken vaak op die van andere oogaandoeningen zoals bacteriële infecties.
• Bij infecties van het maag-darmkanaal: buikpijn, misselijkheid, braken.
• Bij sinusinfecties: koorts, verstopte neus, hoofdpijn, eenzijdige zwelling van het gezicht, aangezichtspijn.

Hoe verspreiden schimmelinfecties zich?

Belangrijk om te weten is dat de meeste schimmelinfecties – met uitzondering van enkele oppervlakkige huidinfecties en Pneumocystis-infectie – zelden van mens op mens worden overgedragen. Diepe infecties die ontstaan door het inademen van schimmels uit de omgeving zijn doorgaans niet besmettelijk. Schimmelinfecties kunnen zich verspreiden via direct contact, via de lucht, inwendig in het lichaam of als gevolg van medische handelingen.

Sommige oppervlakkige infecties zoals ringworm kunnen worden overgedragen door direct huidcontact met besmette mensen of dieren. Het delen van persoonlijke voorwerpen (handdoeken, kleding, beddengoed, enz.) of contact met vochtige oppervlakken (zoals in douches of kleedkamers) kan ook tot besmetting leiden.

Schimmels – waaronder resistente soorten zoals Candida auris – kunnen zich in zorginstellingen makkelijk verspreiden tussen patiënten. Uitbraken van invasieve schimmelinfecties in ziekenhuizen zijn wel eens toegeschreven aan besmette luchtfilters, waterlekkages of vochtig ziekenhuislinnen.

Soms verspreiden schimmelinfecties zich binnen het lichaam van de ene plek naar de andere. Zo kan een schimmelinfectie aan de voet overslaan naar de teennagels. Ook via het bloed kunnen schimmels zich verspreiden naar organen.

Veel schimmelsoorten, zoals Aspergillus en Blastomyces, verspreiden zich via microscopische sporen in de lucht, die ingeademd kunnen worden. Pneumocystis-pneumonie (PCP), een ernstige longinfectie, wordt als een luchtgedragen infectie beschouwd en kan van mens op mens worden overgedragen.

Veel schimmels worden verspreid door microscopische sporen in de lucht.

Risicofactoren voor schimmelinfecties

De risicofactoren verschillen per type infectie, maar er zijn enkele algemene factoren die het risico verhogen.

Verzwakt immuunsysteem

Mensen met een verzwakt immuunsysteem lopen een groter risico op schimmelinfecties, vooral op invasieve vormen. Een verzwakt immuunsysteem kan worden veroorzaakt door verschillende aandoeningen en behandelingen, waaronder:

• Hiv/aids (hoog risico op cryptokokkose)
• Kanker of kankerbehandeling
• Orgaan- of stamceltransplantatie (verhoogd risico op cryptokokkose)
• Gebruik van corticosteroïden (risico op cryptokokkose en ooginfecties)
• Immunosuppressieve medicatie
• Diabetes (risico op oog- en nagelinfecties)
• Oudere leeftijd
• Langdurig gebruik van antibiotica

Andere risicofactoren

• Voor ringworm en nagelinfecties: direct contact met besmette huid of dieren, delen van persoonlijke spullen, contact met vochtige oppervlakken.
• Schimmelinfecties van de nagels kunnen ook ontstaan via wondjes rond de nagels, vooral bij voetinfecties.
• Oogletsels, vooral door plantaardig materiaal zoals takken of doornen, zijn een belangrijke oorzaak van ooginfecties. Buitenwerkers en boeren lopen extra risico en moeten oogbescherming dragen.
• Oogchirurgie en invasieve oogbehandelingen kunnen ook leiden tot ooginfecties. Besmette medische producten zijn een mogelijke risicofactor.
• Het dragen van contactlenzen.
• Blootstelling aan schimmels in zorginstellingen via besmette luchtfilters, lekkages of vochtig linnengoed kan leiden tot infecties zoals mucormycose bij kwetsbare patiënten.
• Zwangerschap en hormonale veranderingen verhogen het risico op vaginale gistinfecties.
• Wonden en brandwonden kunnen schimmels zoals mucormyceten binnenlaten en huidinfecties veroorzaken.
• Medische ingrepen zoals het inbrengen van een centraal infuus of chirurgie verhogen het risico op candidemie en invasieve candidiasis.
• Leven in landelijke gebieden vergroot de kans op keratitis (schimmelinfectie van het oog).
• Activiteiten waarbij grond of plantaardig materiaal wordt verstoord (bouw, graven, buitenactiviteiten) verhogen het risico op infecties zoals blastomycose in endemische gebieden.
• Reizen naar of wonen in regio’s waar bepaalde schimmelinfecties vaker voorkomen, zoals chromoblastomycose in tropische en subtropische gebieden.

Hoe wordt een schimmelinfectie vastgesteld?

Artsen houden bij de diagnose altijd rekening met de medische voorgeschiedenis en eventuele reizen van de patiënt om blootstelling aan schimmels te beoordelen.

Schimmelinfecties zijn soms lastig te herkennen omdat de symptomen lijken op die van andere aandoeningen. Daarom is het belangrijk om eerst een diagnose te stellen voordat een antischimmelbehandeling wordt gestart.

Diagnose gebeurt met verschillende methodes om de aanwezigheid van schimmels vast te stellen en het type infectie te identificeren. De arts begint doorgaans met een lichamelijk onderzoek van de symptomen.

Vervolgens kunnen laboratoriumtesten worden uitgevoerd op verschillende soorten stalen, bijvoorbeeld:

• Kweek: om de schimmel te laten groeien en te identificeren (de standaardmethode voor o.a. blastomycose en cryptococcose).
• Microscopie: om schimmelcellen direct te bekijken.
• Antigeendetectie: in lichaamsvloeistoffen zoals hersenvocht, plasma of serum. Vooral nuttig voor snelle detectie, bijvoorbeeld bij cryptokokkose.
• PCR (polymerasekettingreactie): om genetisch materiaal van de schimmel aan te tonen.
• Beeldvorming: zoals röntgenfoto’s, MRI of CT-scan om infecties in longen, hersenen of andere organen op te sporen.

Om een schimmelinfectie te diagnosticeren, kan een kweek worden uitgevoerd om de schimmel te laten groeien en te identificeren.

Hoe wordt een schimmelinfectie behandeld?

Schimmelinfecties worden behandeld met antischimmelmedicatie.

Bij oppervlakkige infecties of gistinfecties (huid, mond, vagina) verdient lokale behandeling de voorkeur, omdat deze minder risico op bijwerkingen heeft dan orale medicatie. Een systemische behandeling is enkel aanbevolen als de lokale aanpak faalt of bij uitgebreide of terugkerende infecties.

Nagelschimmelinfecties (onychomycose) zijn bij gezonde mensen vooral een cosmetisch probleem. Lokale behandeling is een optie als orale medicatie ongewenst is, al zijn lokale middelen minder effectief. Vaak is systemische behandeling nodig.

Voor schimmelinfecties van de behaarde hoofdhuid is systemische therapie meestal de enige werkzame optie.

Bij systemische of gegeneraliseerde schimmelinfecties is altijd een systemische behandeling nodig. Er bestaan verschillende klassen van antischimmelmiddelen, zoals polyenen, echinocandinen, azoolderivaten en terbinafine.

Wat is het gevaar van resistentie tegen medicatie?