Mazelen: oorzaak, symptomen en behandeling

Wat is mazelen?

Mazelen is een zeer besmettelijke infectieziekte die wordt veroorzaakt door het mazelenvirus (morbillivirus). Het virus verspreidt zich voornamelijk via druppeltjes in de lucht die vrijkomen bij hoesten, niezen of praten door een besmette persoon.

Besmetting kan ook plaatsvinden via direct contact met lichaamsvocht of via besmette voorwerpen en oppervlakken.

Mazelen wordt beschouwd als een van de meest besmettelijke ziekten die er bestaan. Vroeger, vóór er gevaccineerd werd, maakten vrijwel alle kinderen mazelen door, waardoor mazelen werd gezien als een typische kinderziekte die vooral voorkwam bij kinderen tussen één en zes jaar.

Waarom is mazelen in opmars?

Is mazelen ernstig? Kun je eraan sterven?

Mazelen is zeker geen onschuldige ziekte. Hoewel het vaak na ongeveer twee weken vanzelf geneest, kan de patiënt in die periode ernstig ziek zijn.

Bij 10 tot 20 % van de patiënten treden bovendien complicaties op:

• middenoorontsteking
• longontsteking
• keelontsteking
• diarree
• hersenontsteking (encefalitis) is zeldzaam (1 op 1 000 patiënten), maar kan blijvende schade veroorzaken

Ernstige complicaties kunnen dodelijk zijn: ongeveer 1 op de 1 000 patiënten overlijdt aan mazelen. Het risico op overlijden is het hoogst bij baby's en volwassenen. In ontwikkelingslanden is mazelen nog steeds een belangrijke doodsoorzaak bij kinderen jonger dan vijf.

Mazelen kan het immuunsysteem tijdelijk ernstig verzwakken, soms tot wel vijf jaar na de infectie, waardoor patiënten gevoeliger worden voor andere infecties.

Tijdens de zwangerschap kan mazelen leiden tot vroeggeboorte, miskraam of een baby met een te laag geboortegewicht, maar het veroorzaakt geen aangeboren afwijkingen bij de foetus.

Kun je mazelen krijgen als je gevaccineerd bent?

Om volledig beschermd te zijn tegen mazelen, zijn twee vaccinaties nodig. Eén dosis biedt onvoldoende bescherming.

Wie twee keer gevaccineerd is, loopt vrijwel geen risico op de ziekte: minder dan 1 %. Dit noemt men primair vaccinfalen, geen bescherming ondanks vaccinatie. Ook wie mazelen heeft doorgemaakt, is levenslang beschermd.

In zeldzame gevallen raken gevaccineerde personen alsnog besmet. Men spreekt dan van secundair vaccinfalen, waarbij er initieel voldoende afweerstoffen worden aangemaakt, maar deze hoeveelheid na verloop van tijd afneemt. Bij zo'n doorbraakinfectie is de ziekte doorgaans mild en korter, of helemaal asymptomatisch.

Herbesmetting met het mazelenvirus is zeer zeldzaam bij mensen met natuurlijke immuniteit, dus zij die in het verleden mazelen hebben gehad.

Kan een volwassene mazelen krijgen?

Volwassenen die de ziekte nooit hebben doorgemaakt en niet (volledig) gevaccineerd zijn, zijn niet immuun tegen mazelen en kunnen dus besmet raken.

• Wie geboren is voor 1970, wordt doorgaans als immuun beschouwd, omdat ze de ziekte waarschijnlijk hebben doorgemaakt.
• Wie geboren is na 1990, is meestal goed gevaccineerd en wordt dus ook als immuun beschouwd.
• Wie geboren is tussen 1970 en 1985/1990, is mogelijk geen twee keer gevaccineerd én heeft waarschijnlijk de ziekte niet doorgemaakt. Mensen tussen 30 en 40 jaar zijn vaak het meest kwetsbaar.

Bij volwassenen neemt de ernst van het ziekteverloop trouwens toe met de leeftijd. Bij patiënten ouder dan 44 jaar loopt de kans op ziekenhuisopname op tot 70 %.

Wat zijn de symptomen van mazelen?

De symptomen van mazelen beginnen meestal 7 tot 14 dagen na blootstelling aan het virus. De ziekte begint abrupt met algemene malaise, koorts, rode ogen (conjunctivitis), een loopneus en hoesten. De koorts kan oplopen tot boven de 39°C. Deze "prodromale" fase duurt 3 tot 7 dagen. Zo'n 30 % van de patiënten vertoont kleine witte vlekjes ("Koplikvlekjes") op het mondslijmvlies.

Na enkele dagen verschijnt vervolgens een helderrode huiduitslag. De rode vlekjes starten achter de oren en langs de haargrens, en verspreiden zich geleidelijk over het gezicht, de nek, borst, romp en ledematen.

Bij mensen met een donkere huidskleur zijn de vlekjes kleurloos maar voelbaar. De vlekjes kunnen samenvloeien tot grotere vlekken en voelen soms ruw aan als schuurpapier.

Na enkele dagen begint de uitslag te verdwijnen en daalt de koorts. De huiduitslag krijgt soms tijdelijk een paarsachtige schijn voordat deze volledig vervaagt. Deze "exanthemateuze" fase duurt gewoonlijk 7 tot 10 dagen.

Wat zijn de oorzaken van mazelen?

Mazelen wordt veroorzaakt door het mazelenvirus (morbillivirus). Het virus verspreidt zich via kleine druppeltjes in de lucht wanneer een besmette persoon hoest, niest of praat.

Besmetting kan ook plaatsvinden via direct lichamelijk contact en indirect contact via besmette objecten zoals deurknoppen of handen.

Het virus kan enkele uren overleven in de lucht of op oppervlakken. Ook verspreiding over grotere afstanden via druppelkernen (aërosolen) is mogelijk.

De mens is de enige natuurlijke gastheer van het virus. Een besmet persoon is besmettelijk vanaf vier dagen vóór tot vier dagen na het ontstaan van de huiduitslag.

Hoe wordt de diagnose mazelen gesteld?

Een arts met ervaring met mazelen kan de ziekte klinisch herkennen aan het typische beeld:

• hoge koorts
• hoest
• conjunctivitis
• Koplikvlekjes en grofvlekkige uitslag beginnend achter de oren

Voor de meeste dokters is mazelen echter een zeldzame ziekte, die niet altijd volgens het klassieke patroon verloopt. De symptomen van mazelen kunnen daardoor verward worden met andere exantheemziekten. Bij mensen met een donkere huid is de uitslag bv. niet zozeer zichtbaar, maar wel voelbaar.

Elk vermoedelijk geval van mazelen moet bevestigd of uitgesloten worden met een laboanalyse: serologie en PCR op speeksel of een neus-keelwisser. 

PCR-detectie is mogelijk vanaf vier dagen vóór tot zeven dagen na het ontstaan van de huiduitslag. Deze test is ook nodig om het virus genetisch te typeren.

IgM-antistoffen in het speeksel kunnen tot zes weken na het begin van de uitslag worden aangetoond, maar kunnen in de eerste dagen vals negatief zijn. De gevoeligheid is het hoogst vanaf dag vier na de huiduitslag. IgM-antistoffen blijven gewoonlijk tot een maand positief. Een significante stijging van IgG-antistoffen over een interval van minstens 14 dagen duidt op een recente infectie.

In Vlaanderen geldt er sinds 2009 meldingsplicht voor mazelen. Elk vermoedelijk geval moet zo snel mogelijk worden gemeld aan het Team Infectieziektebestrijding van de betrokken provincie.

Welke behandelingen zijn er tegen mazelen?

Er bestaat geen specifieke behandeling tegen mazelen. Enkel de symptomen kunnen worden behandeld, en zijn dan ook vooral gericht op het verlichten van koorts en het voorkomen van uitdroging.

Antibiotica zijn niet effectief tegen mazelen, tenzij er sprake is van een bijkomende bacteriële infectie. Preventieve antibiotica zijn niet aanbevolen.

Bij complicaties kan ziekenhuisopname nodig zijn.

In ontwikkelingslanden wordt vaak vitamine A toegediend. Aangezien patiënten er vaak vitamine A-tekort hebben en dit de kans verhoogt op een ernstig verloop (stijging sterfterisico met 5-10 %) van de infectie.

De WHO raadt aan om ook bij ernstige gevallen in niet-endemische landen vitamine A toe te dienen, al is niet duidelijk op welke manier dit het verloop van mazelen beïnvloedt.

Waarom het belangrijk is om jezelf te laten vaccineren tegen mazelen

Vaccinatie is de meest doeltreffende manier om mazelen te voorkomen en maakt deel uit van het gratis basisvaccinatieschema. Je hebt twee dosissen nodig voor volledige bescherming. Wie volledig gevaccineerd is of de ziekte al heeft doorgemaakt, is levenslang beschermd.

Vaccinatie tegen mazelen in België

Vlaanderen

In Vlaanderen krijgen alle kinderen gratis het MBR-vaccin (tegen mazelen, bof en rodehond). De eerste dosis wordt toegediend op 12 maanden door Kind en Gezin, de tweede op 24 maanden (voordien op 9 jaar). "Door deze tweede vaccinatie vroeger te geven, zijn kinderen sneller en beter beschermd", geeft de Vlaamse overheid aan. Ook als de huisarts het vaccin bestelt via Vaccinnet, is dat gratis. Wordt het vaccin gekocht bij de apotheek op voorschrift, dan is het niet gratis.

Je kunt je vaccinatiestatus checken via www.mijngezondheid.be, in je vaccinatieboekje, of door navraag te doen bij ouders of huisarts. Sinds 2006 worden vaccinaties digitaal geregistreerd in Vaccinnet. 

Wallonië en Brussel

In Wallonië en Brussel wordt vaccinatie tegen mazelen georganiseerd door de Fédération Wallonie-Bruxelles (FWB). De twee doses van het gecombineerde MBR-vaccin zijn gratis voor kinderen en jongeren: eerste dosis op de leeftijd van 12 maanden; tweede dosis tussen 7 en 8 jaar (doorgaans in het 2de leerjaar van de lagere school).

Je kunt je kind ook laten vaccineren bij de huisarts of kinderarts, tijdens consultaties van het ONE of via de schoolgezondheidsdiensten SPSE/CPMS.

Ben jij volledig gevaccineerd tegen mazelen?

Wie geboren is voor 1970, is vrijwel zeker immuun. Volwassenen die nooit of slechts één keer gevaccineerd zijn én de ziekte niet doormaakten, worden aangeraden een inhaalvaccinatie te halen. Dat kan volledig gratis.

Vooral mensen tussen 30 en 40 jaar lopen meer risico om onbeschermd te zijn. Bij twijfel is het raadzaam om een arts te raadplegen. Zelfs bij meerdere dosissen zijn bijwerkingen zeldzaam.

Hoe werken vaccins?

Waar riskeer je een besmetting met mazelen?

Voor reizen naar landen waar mazelen circuleert, zoals Marokko, Roemenië, Oostenrijk en Noord-Italië,is het belangrijk om je vaccinatiestatus te controleren. Op www.wanda.be kun je een overzicht vinden van de landen met een mazelenuitbraak.

• Baby's tussen 6 en 12 maanden kunnen vervroegd gevaccineerd worden voor een kortdurende bescherming; nadien blijven twee standaardvaccinaties nodig.

• Bij oudere kinderen kan de tweede dosis vervroegd toegediend worden als er een reëel besmettingsrisico is, zoals bij een reis naar landen met een mazelenuitbraak. Er moet dan minstens een maand tussen beide dosissen zitten.

• Vaccinatie is afgeraden tijdens de zwangerschap en bij mensen met een ernstig verzwakt immuunsysteem. Vrouwen met een kinderwens die zich laten vaccineren, mogen gedurende één maand niet zwanger worden. Het is belangrijk om vóór een zwangerschap de vaccinatiestatus te controleren en indien nodig aan te vullen.