Rechten van jongeren: wat je moet weten vóór je 25 bent

Van geboorte tot meerderjarigheid: hoe ontwikkelen de rechten van jongeren zich?

Handelingsbekwaamheid: een recht dat je stap voor stap krijgt

Een kind is vanaf de geboorte nog niet handelingsbekwaam. Tot aan de meerderjarigheid worden jongeren in principe juridisch vertegenwoordigd door hun ouder. Dat betekent niet dat ze zelf niets mogen: de wet maakt het mogelijk dat kinderen al op jonge leeftijd bepaalde dingen zelfstandig doen, zoals een spaarrekening openen of kleine aankopen doen. 

Vanaf geboorte hebben kinderen al een aantal fundamentele rechten, zoals: 

• Lichamelijke en morele integriteit;
• Het recht op een eigen beeld (portretrecht);
• Het recht op privacy.

Om deze rechten ook zelfstandig te kunnen uitoefenen, bijvoorbeeld door het ondertekenen van een contract, is handelingsbekwaamheid nodig. Die wordt meestal bereikt op 18-jarige leeftijd, tenzij er sprake is van een wettelijke emancipatie. 

Het onderscheidingsvermogen: een essentieel criterium... tot 2025

Tot 31 december 2024 werd de burgerlijke aansprakelijkheid van minderjarigen bepaald op basis van hun onderscheidingsvermogen. De rechter beoordeelde per geval of het kind in staat was om het verschil tussen goed en fout te begrijpen.

Sinds 1 januari 2025 geldt er nieuw, objectiever criterium in het Burgerlijk Wetboek: de leeftijd. 

• Kinderen jongeren dan 12 jaar: zij kunnen niet civielrechtelijk aansprakelijk worden gesteld voor schade die zij veroorzaken. Slachtoffers kunnen in dat geval enkel een schadevergoeding krijgen via de familiale aansprakelijkheidsverzekering van de ouders van het kind. 
• Jongeren vanaf 12 jaar: zij kunnen wél burgerlijk aansprakelijk worden gesteld. De rechter kan het bedrag van de schadevergoeding aanpassen, afhankelijk van de omstandigheden, zoals de ernst van de feiten of de financiële situatie van de jongere. 

Deze aanpassing heeft als doel om rechterlijke beslissingen voorspelbaarder en eerlijker te maken, met oog voor de psychologische ontwikkeling van kinderen. Als de jongere verzekerd is via een verzekering voor burgerlijke aansprakelijkheid, mag de rechter het schadebedrag niet verlagen tot onder het bedrag dat de verzekering dekt. 

​De strafrechtelijke verantwoordelijkheid van jongeren: educatieve in plaats van bestraffende maatregelen

Tot 18 jaar: geen strafrechtelijke aansprakelijkheid

Kinderen zijn zelf niet strafrechtelijke verantwoordelijk, en ook hun ouders kunnen niet strafrechtelijk worden vervolgd voor de feiten die hun kinderen plegen. Met andere woorden: ouders worden nooit in de plaats van hun kinderen bestraft. 

In België kunnen jongeren onder 18 jaar niet op dezelfde manier worden berecht als volwassenen. Wanneer zij een “als misdrijf gekwalificeerde handeling” stellen, worden ze gezien als jongeren in een kwetsbare situatie. De focus ligt dan op begeleiding en opvoeding, eerder dan op straf.

De jeugdrechter kan verschillende maatregelen opleggen, zoals een plaatsing, een werkstraf of ondersteuning in de opvoeding. In uitzonderlijke gevallen, zoals bij ernstige feiten of herhaald gedrag (recidive), kan een jongere van 16 jaar toch worden doorverwezen naar een rechtbank voor volwassenen. 

De rol van de advocaat: een systematische bescherming

Elke jongeren die vervolgd wordt, heeft automatisch recht op een gratis advocaat. Die wordt aangesteld door de overheid. Voor jongeren jonger dan 12 jaar treedt de advocaat op als vertegenwoordiger. Voor jongeren vanaf 12 jaar verleent hij of zij bijstand tijdens de procedure. Minderjarigen kunnen nooit afstand doen dit recht op juridische bijstand. 

​Hoe oud moeten kinderen zijn om door een rechter te worden gehoord?

Een belangrijke stap vooruit met de wet van april 2024

Sinds april 2024 heeft elk kind de mogelijkheid om door een rechter te worden gehoord in rechtszaken die hem of haar aangaan, ook als kind jonger is dan 12 jaar, op voorwaarde dat aan bepaalde criteria wordt voldaan.

• Jonger dan 12 jaar: de rechter kan besluiten het kind te horen als dit nuttig en verantwoord wordt geacht. 
• Vanaf 12 jaar: de rechter is verplicht het kind te horen, tenzij het kind hier zelf expliciet van afziet. 

Deze gesprekken met de rechter kunnen gaan over zaken zoals voogdij, onderwijs, erfenissen, adoptie, afstamming, enzovoort. 

​De rechten van jongeren veranderen met de leeftijd: praktische richtlijnen

• Jongeren kunnen vanaf deze leeftijd civielrechtelijk aansprakelijk worden gesteld;
• Ze moeten op verzoek worden gehoord door een rechter;
• Ze moeten toestemming geven bij adoptie of bij de erkenning van een ouder-kindrelatie. 

Op 15-jarige leeftijd 

• Een jongere kan op deze leeftijd door een rechter geëmancipeerd worden;
• Hij of zij mag het eigen loon rechtstreeks ontvangen, op voorwaarde dat de rechter dit goedkeurt wanneer ouders bezwaar maken. 

Op 16-jarige leeftijd 

• Jongeren mogen seksuele relaties hebben met leeftijdsgenoten.
• Ze kunnen worden doorverwezen naar een strafrechtbank voor volwassenen.
• Ze mogen een testament opstellen of kinderbijslag ontvangen op een ander adres.

Op 18-jarige leeftijd 

Emancipatie: vroegtijdig volwassen worden

Wat is emancipatie?

Emancipatie is de mogelijkheid voor jongeren van 15 jaar of ouder om wettelijk als volwassene behandeld te worden. Dit kan op de volgende manieren worden bereikt:  

• Door huwelijk (dit komt zelden voor en moet goedgekeurd worden door de rechtbank);
• Door een rechterlijke beslissing, op verzoek van de ouders, voogd of de openbare aanklager. 

Een geëmancipeerde minderjarige heeft het recht om bijvoorbeeld een huurovereenkomst te ondertekenen, inkomsten te ontvangen en juridische stappen te ondernemen. Echter, hij of zij nog steeds minderjarig in het kader van het strafrecht en is verplicht om naar school te gaan. 

Geld, contracten en consumentenzaken: wat zegt de wet?

Dagelijkse aankopen, abonnementen, grote uitgaven: voorzichtig!

Jongeren mogen zelf alledaagse spullen kopen, zoals brood of kleding. Maar het afsluiten van binden contracten, zoals voor een lening of huur, is niet toegestaan. Gaat het om een aankoop die niet past bij hun leeftijd of situatie, dan kunnen ouders naar de rechter stappen om die ongedaan te maken. 

Voorbeeld: Een 13-jarige die een dure televisie uit het topsegment koopt, kan die aankoop laten terugdraaien als blijkt dat hij of zij daardoor benadeeld is. 

Studentenjob, betaald werk: wat mag en wat niet? 

• Jonger dan 15 jaar: werken is in principe verbonden. Er zijn wel enkele uitzonderingen, zoals modellenwerk of acteeropdrachten.
• Vanaf 15 jaar: werken mag, op voorwaarde dat je niet meer voltijds leerplichtig bent.
• Verdiensten: het geld dat je verdient, wordt gestort op een geblokkeerde rekening. Je krijgt er pas toegang toe als je 18 jaar bent.  

Alcohol, tabak, seks: wat zegt de wet?

Alcohol en tabak: duidelijke grenzen

• Alcohol: jongeren onder de 16 mogen geen bier of wijn kopen. Voor sterke drank ligt de leeftijdsgrens op 18 jaar.
• Tabak: de verkoop van tabaksproducten is volledig verboden aan jongeren onder de 18 jaar. Dit geldt ook voor elektronische sigaretten.

Verkopers zijn verplicht om de leeftijd van kopers te controleren. Doen ze dat niet, dan riskeren ze boetes tot wel € 8000. 

Seksualiteit en seksuele meerderjarigheid

Jongeren en de wet: hoe laat je je rechten gelden?

Toegang tot advocaat en rechtsbijstand

Alle jongeren hebben recht op gratis juridische hulp via een pro-deo advocaat. Ze mogen advocaat contacteren zonder toestemming van hun ouders, bijvoorbeeld bij gezinsproblemen of als ze zich onveilig voelen.  

Wettelijke vertegenwoordiging en ad-hoc voogd

Normaal gezien worden minderjarigen vertegenwoordigd door hun ouders. Maar als er sprake is van een conflict of wanneer ouders hun rol niet opnemen, kan een ad-hocvoogd worden aangesteld. Die komt op voor de belangen van de jongere, ook als dat tegen de ouders ingaat. 

Samengevat: je rechten, leeftijd per leeftijd

Rechten van jongeren: waar informatie en hulp te vinden?

• Jongerenadviescentrum: www.jac.be
• Kinderen- en jongerenrechtenlijn: www.kinderrechten.be
• Kinderrechtencommissariaat: www.kinderrechtencommissariaat.be