Circulair bouwen

Onze huizen en gebouwen worden al decennia of zelfs eeuwen op dezelfde manier gebouwd. Waarom zouden we nu de switch moeten maken naar circulair bouwen?

Grondstoffen en energie

Elk materiaal waarmee we bouwen, heeft een oorsprong of bestaat uit grondstoffen. Voor bakstenen en dakpannen wordt klei afgegraven en is een oven op 1000 °C of meer nodig. Voor het hout en het metaal voor kasten, meubels of wanden worden bossen gerooid en ertsen gedolven in mijnen. Naast de grondstoffen is er ook veel energie voor het transport en grote hoeveelheden water nodig.

Afgebroken en gestort of verbrand

Wat als je huis of een gebouw na ettelijke tientallen jaren niet meer voldoet aan de noden van het moment? In het klassieke, lineaire proces van bouwen en gebruiken wordt het dan gewoonweg afgebroken en worden de materialen in het beste geval gerecycleerd, maar meestal gestort of verbrand. Met alle gevolgen van dien voor het milieu en voor de reserves aan grondstoffen, die steeds opnieuw worden aangeboord en, uiteindelijk, uitgeput.

Ombuigen tot kringloop

Circulair bouwen wil dat lineaire proces ombuigen tot een kringloop, d.w.z. materialen zo lang mogelijk hergebruiken met behoud van hun waarde (bij recycleren moet je immers altijd waardeverlies incalculeren), kringlopen sluiten, gebruik en onderhoud op een circulaire manier, de levensduur die wordt verlengd en optimaal ruimtegebruik. Idealiter gebeurt ook energieopwekking en watergebruik in een kringloop. En hoe kleiner die kringloop is, hoe beter.

Circulair bouwen vraagt een heel andere benadering van een project dan bij een gewone nieuwbouw. Dit zijn de belangrijkste principes.

Renoveren en hergebruiken

In de praktijk betekent circulair bouwen dat er zo weinig mogelijk nieuwe materialen worden geproduceerd en dus zo weinig mogelijk nieuwe grondstoffen worden aangeboord. Waar mogelijk, worden gebouwen gerenoveerd en worden materialen hergebruikt, soms op een andere manier dan oorspronkelijk bedoeld, bv. deuren of vloerplaten die worden verwerkt in kasten of andere meubels. Bouwafval wordt een goudmijn aan nieuwe grondstoffen en materialen, “urban mining” genoemd.

"Droog" bouwen

Bij het bouwen zelf wordt rekening gehouden met toekomstig hergebruik. De verschillende onderdelen of materialen moeten dus terug uit elkaar kunnen worden gehaald. Dit betekent dat er minder gaat worden gelijmd, gelast of gesoldeerd, meer geschroefd, gevezen en “droog” in elkaar gezet. Er wordt gekozen voor "omkeerbare" verbindingen, zoals haken, bouten of klikverbindingen, waardoor onderdelen en materialen terug uit elkaar kunnen worden gehaald zonder ze te beschadigen. Leidingen worden niet in beton vastgelegd, maar liggen los in een daarvoor voorziene ruimte. Afdichtingen, bijvoorbeeld met siliconen, worden zo veel mogelijk vermeden. Vaak worden onderdelen ook geprefabriceerd in standaard formaten.

Aanpasbaar op lange termijn

Het voordeel van circulair bouwen en de technieken die daarbij worden gebruikt is niet alleen het hergebruik, maar ook het feit dat je je huis in de loop van de tijd gemakkelijker kunt aanpassen. Stel je bijvoorbeeld na een tijd vast dat een kamer te klein of te groot is, of kom je in een andere levensfase, dan kun je een wand demonteren en/of van plaats veranderen en zo de ruimte aanpassen. Alleen bepaalde technische onderdelen zijn op een vaste plek, centraal in het huis, gegroepeerd.

Het voordeel daarvan is dat de bouwfase doorgaans korter is en dat fouten gemakkelijker kunnen worden rechtgezet. Een circulair gebouw vraagt dan weer wel een langere ontwerpfase.

Hoe pak je dat nu aan, circulair bouwen? Een goede planning en een weloverwogen ontwerp staan voorop om alles in elkaar te doen passen. Een goede selectie van materialen en bouwelementen een volgende, een goede uitvoering, met zicht op de toekomst, essentieel. We zetten op een rij waarop je concreet moet letten bij de verschillende onderdelen van je woning.

Dak

Een schuin dak scoort sowieso vrij goed op het vlak van circulariteit. Bij een plat dak is het belangrijk op welke manier je de elementen verbindt. Ook de keuze van materialen is essentieel.

Schuin dak

• De opbouw van het dak bestaat uit houten gordingen en kepers. Voor een circulair dak moeten deze elementen uit duurzame bronnen komen, d.w.z. bossen die duurzaam worden beheerd of hergebruik. De balken worden eventueel in elkaar geschroefd, wat maakt dat ze in de toekomst opnieuw kunnen worden gebruikt.
• Als onderdak kies je het best voor onderdakplaten in houtwol, boven folies of andere onderdaksystemen. 
• Tussen de kepers en de gordingen bevestig je isolatie. Halfzachte dekens van minerale wol kun je los bevestigen. Harde PUR- of PIR-platen moeten je langs de binnenkant mechanisch bevestigen, houtvezelplaten langs de buitenkant. Soorten isolatie die goed scoren qua circulariteit zijn cellulose (papiervlokken), houtvezel, stro (alle drie ingeblazen) of textielisolatie (los tussen de kepers).
• Aan de binnenkant van de isolatie plaats je een dampscherm. Dit moet luchtdicht worden afgekit en afgeplakt. Hiervoor zijn nog geen circulaire alternatieven voorhanden.
• Vermijd om naden tussen balken of tegen de muur toe te spuiten met isolatieschuim.
• Dakpannen hebben een erg lange levensduur en scoren hoog wat betreft circulariteit aangezien ze los op de panlatten worden gelegd. Ook leien kunnen los worden gelegd en nadien hergebruikt, maar zijn minder stevig dan dakpannen. 

Plat dak

• Structuur: Voor de structuur heeft gecertificeerd hout de voorkeur, zodat je zeker bent dat het afkomstig is uit een duurzaam beheerd bos.
• Onderdak: Voor het onderdak kun je houtvezelplaten gebruiken die je op de houtstructuur vastschroeft zodat ze kunnen worden hergebruikt.
• Isolatie: Kies voor hernieuwbare materialen zoals cellulose of houtvezelisolatie of isolatie op basis van cellulair glas. Laat het inblazen of bevestig het los. Bevestig je de isolatie toch mechanisch, spuit kieren en spleten dan niet dicht met isolatieschuim.
• Dakdichting: Een plat dak wordt meestal waterdicht gemaakt met epdm of met bitumen/roofing. Beide worden geproduceerd op basis van fossiele grondstoffen. Epdm heeft wel een erg lange levensduur, gemiddeld 50 à 60 jaar, en op sommige gebouwen nog langer. Het kan worden gerecycleerd en opnieuw als dakbedekking gebruikt. Roofing moet na gebruik meestal worden gestort, al kan het worden gerecycleerd als het 100 % zuiver is. Dan kan het worden hergebruikt in de wegenbouw.
• Bij een gewoon plat dak wordt de dakdichting van epdm of roofing doorgaans verlijmd of gevlamlast. Maar dan is het onmogelijk om de dichting later van je dak te scheiden. Geballaste daken zijn ten dele losliggende daken, maar bieden ook slechts ten dele een oplossing. Het best kies je ervoor om de dakdichting los te leggen en aan de dakrand vast te maken met een kliksysteem dat demonteerbaar is. Werk zo veel mogelijk met tape i.p.v. lijm om naden te dichten. Vermijd vloeibare dichtingssystemen.
• Voor de binnenafwerking van je plat dak kies je het best voor demonteerbare of recycleerbare producten. Plaats zo zuiver en natuurlijk mogelijke afwerkingslagen. Met een verlaagd plafonds zorg je voor ruimte om leidingen los weg te werken.

Geprefabriceerd

Een circulaire gevel kan geheel of gedeeltelijk geprefabriceerd zijn. Dit versterkt het modulariteitsprincipe, vergemakkelijkt de uitvoering en vermindert de productie van afval en de montagetijd ter plaatse. 

Zo'n geprefabriceerde, modulaire gevel is ontworpen en gebouwd met behulp van modulaire elementen die in de werkplaats worden geprefabriceerd en vervolgens worden vervoerd en ter plaatse geassembleerd en gemonteerd. Naargelang van het geval worden de modulaire elementen in de werkplaats samengesteld uit de hoofdlagen of uit alle lagen waaruit de gevel is opgebouwd, inclusief het buitenschrijnwerk.

Doordat de elementen vooraf worden gemaakt, kunnen de constructiedetails nauwkeuriger worden uitgevoerd en kunnen lichtere en duurzamere materialen worden gebruikt, met name hout. 

Prefabricage maakt het mogelijk de duurtijd van de werkzaamheden aanzienlijk te verkorten, "droog" te werken en de overlast in een stedelijke omgeving te beperken.

Los van elkaar

Bij een circulaire gevel kunnen de verschillende lagen, van binnenafwerking tot buitenbekleding, worden gedemonteerd zonder dat er (veel) schade aan de materialen wordt toegebracht, zodat de lagen en de materialen kunnen worden hergebruikt in de gevel zelf, in een andere gevel of muur van hetzelfde gebouw of in een ander gebouw. Deze aanpak maakt het ook mogelijk om bepaalde elementen te vervangen en om de gevel te herstellen of op te waarderen. Een circulaire gevel wordt daarom "demonteerbaar" en "omkeerbaar" genoemd.

Verbindingen

Om te garanderen dat de manier waarop de gevel uit lagen is samengesteld omkeerbaar is, worden de lagen bij voorkeur aan elkaar verbonden via directe assemblage (zonder verbindingselement zoals bv. lijm) of via indirecte onafhankelijke of autonome assemblage, d.i. met een metalen verbinding. 

Idealiter blijven het verbindingselement en de assemblage toegankelijk wanneer de binnen- of buitenafwerking is aangebracht. Zo blijft het mogelijk een gevelelement te verwijderen zonder de afwerkingen te beschadigen.

Materiaal

In het algemeen wordt er het best gekozen voor materialen die een zo klein mogelijk effect op het milieu hebben. Er zijn verschillende soorten circulaire gevels:

• Cassette: Een "cassette"-element is een voorbeeld van een klein, geprefabriceerd modulair element. Het kan in verschillende soorten gevels worden gebruikt: al dan niet zelfdragende invulgevel of gordijngevel (niet-dragende buitengevel)
• Paneel: Een paneelelement kan worden vergeleken met een cassette-element. Het is alleen groter en omvat zowel beglaasde als massieve delen. Soms bevat het ook technische elementen (bv. ventilatiekokers)
• Invulelement op frame of traliewerk: Deze elementen, hoofdzakelijk in de vorm van beglazing of sandwichpanelen, worden gebruikt in het geval van lichte, niet-zelfdragende gordijngevels. Deze elementen worden geïntegreerd in frames of in een traliewerk van profielen, in metaal of in hout, die op hun beurt mechanisch zijn bevestigd aan de draagstructuur.

Ramen en deuren

Als je ramen en deuren zoekt voor een circulair huis, dan komen de verschillende materialen in aanmerking. Elk type heeft zijn voor- en nadelen.

• Aluminium wordt gemaakt van niet-hernieuwbare grondstoffen, maar 92 tot zelfs 98 % van de gebruikte aluminiumprofielen wordt ingezameld en kan worden hergebruikt. Zo bestaan er ramen van aluminium van de tweede smelting. Hun milieu-impact is kleiner dan die van ramen van de eerste smelting, omdat ze worden gemaakt van fabricageafval en van aluminiumproducten op het einde van hun levenscyclus.
• Ook PVC wordt gemaakt van niet-hernieuwbare grondstoffen. De productie vraagt een hoog energieverbruik en tijdens het productieproces komen er heel wat schadelijke stoffen vrij. Al worden er inspanningen geleverd om het gebruik van deze stoffen te beperken. Pvc-ramen worden wel gerecycleerd. De milieu-impact van ramen uit gerecycleerde grondstoffen is veel lager.
• Hout is wel een hernieuwbare grondstof. Hierbij is het wel belangrijk dat je kies voor Europees hout met FSC- of PEFC-label en niet voor tropisch hout. Let er ook op dat het hout niet wordt behandeld met producten die schadelijk zijn voor het milieu en/of jouw gezondheid, of dat het is geschilderd met een verf die negatieve effecten heeft op een van beide vlakken.

Afwerking: demonteerbaar gevelsysteem

Bij een klassieke gemetste gevel gaan bij afbraak heel wat stenen verloren doordat er mortelresten aan zitten of doordat ze beschadigd zijn. Een circulaire gevel kun je aan de buitenkant afwerken met een demonteerbaar gevelsysteem. Hierbij wordt vóór de dragende gevelmuur een houten of stalen structuur gemonteerd waarop vervolgens de bekleding kan worden aangebracht, bv. bakstenen die droog op de structuur worden gemonteerd. Anders dan bij traditioneel metselwerk kan de montagestructuur van de gevelmuur worden losgekoppeld om eventueel aanpassingen te doen of om, na een eerste gebruikscyclus, de materialen eenvoudig te kunnen recupereren.

Bij een klassieke vloer heb je isolatie, eventueel vloerverwarming met daarover een laag chape en daarop vaak de vloer gelijmd. Veel kun je daar dus niet van hergebruiken als het huis zijn beste tijd heeft gehad. Bij een circulaire vloer streef je naar meer losse elementen die demonteerbaar zijn.

Houten opbouw

Voor de vloer op de grond wordt de grond het best uitgegraven. Qua fundering willen we het aandeel beton zo klein mogelijk houden. Sleuffunderingen i.p.v. een massieve vloerplaat zijn een optie om het volume beton zo laag mogelijk te houden. Op de fundering wordt een houten draagstructuur aangebracht waartussen een losse en drainerende isolatielaag komt uit glasschuimgranulaat, schelpen of kalkhennep. Leidingen worden het best niet verwerkt in isolatie of in chape, maar kunnen worden opgeborgen in technische kokers. De afwerking is bij voorkeur opnieuw in hout en gebeurt het best droog, dus zonder het gebruik van lijm. 

Anhydrietchape

Kies je toch voor chape, dan opteer je het best voor een anhydrietchape. Dit een vloeichape die gebonden is met een ander bindmiddel dan cement. Het belangrijkste bestanddeel is het krimpvrije en uiterst sterke anhydriet (calciumsulfaat). Die wordt vermengd met zand, water en hulpstoffen.  De impact in vergelijking met een cementchape is daardoor veel kleiner.

Voor een circulaire vloer gebruik je geen chape op basis van cement, maar wel anhydrietchape. Of je kiest voor een volledig droge vloeropbouw.

Houten opbouw in vloer voor verdieping

Voor de vloer van een verdieping is een houten draagstructuur een must. In een vals plafond kunnen isolatie en leidingen worden weggewerkt. Aan de bovenzijde kun je eventueel kiezen voor een dunnere vloeropbouw, die bij voorkeur opnieuw demonteerbaar is.

Welk materiaal voor de vloer?

Er zijn heel wat verschillende materialen die je als vloer kunt gebruiken. Het ene heeft al een grotere milieu-impact dan het andere.

• Hout: Er is relatief weinig energie nodig om van ruw hout een vloer te maken. Het best kies je wel voor een lokale houtsoort, zodat er weinig transport nodig is. Een houten vloer heeft als bijkomend voordeel dat hij vaker kan worden hergebruikt, indien niet beschadigd of aangetast door houtworm.
• Parket: Dit type vloer is meer belastend voor het milieu dan gewoon hout. Doordat er lijmen aan worden toegevoegd is parket moeilijk recycleerbaar.
• Bamboe: Het voordeel van bamboe is dat het erg snel groeit, waardoor het een van de goedkoopste natuurlijke materialen voor vloeren. Een nadeel is dat het duizenden kilometers achter de rug heeft vooraleer het hier kan worden gebruikt. Door de toevoeging van kunsthars is de vloer bovendien moeilijk opnieuw te gebruiken.
• Kurk: Er is relatief weinig energie nodig voor de productie van kurkvloer. De kurkeiken waarvan de kurk afkomstig is, groeien in Spanje, Portugal, Italië en Marokko, waardoor het transport beperkt blijft. Kurk wordt vaak los gelegd en kan goed worden hergebruikt voor bv. ondervloeren of schoenzolen.
• OSB-platen: OSB wordt vooral gemaakt van resthout van de houtindustrie. De belasting voor het milieu hangt af van de herkomst van het hout, van het bindmiddel en van eventuele gevolgen daarvan i.v.m. recyclage.
• Natuursteen: Natuursteen kan worden gebruikt zoals het wordt gewonnen, er is geen energie-intensief bakproces voor nodig zoals bij gebakken tegels. Maar bij de ontginning wordt het landschap wel sterk aangetast.
• Linoleum: Bestanddelen hiervan komen soms uit Bangladesh of India. Is wel niet echt energie-intensief om te produceren. Kan hergebruikt worden, indien niet is het materiaal volledig biologisch afbreekbaar.
• Aarden vloer: Wordt met lokale grondstoffen gemaakt, dus geen negatieve milieu-impact. Kan na gebruik aan de natuur worden "teruggegeven".
• Beton: De productie van beton vraagt veel grondstoffen en energie. Maar het materiaal is ook erg duurzaam en kan dus lang meegaan. In combinatie met een veranderingsgerichte structuur kan het een meerwaarde zijn.

Als we een huis bouwen, hebben we de neiging om leidingen en kabels zo goed mogelijk weg te steken achter muren, in plafonds, of zelfs in beton. Maar in een circulair huis, dat na verloop van tijd vaak wordt aangepast of waarvan de materialen uiteindelijk worden hergebruikt, is het de bedoeling dat die leidingen en kabels toegankelijk zijn. 

Achter valse wand of in droge vloer

Kabels en buizen moeten dus niet worden weggestoken achter pleisterwerk of vastgelegd in cement of beton. Beter voorzie je in een ruimte achter een valse wand, in een vals plafond of in een droge vloer. Kies altijd voor die droge opbouw en voor omkeerbare verbindingen. Je kunt ze ook gewoon in opbouw plaatsen. Dit heeft verschillende voordelen:

• Als er een probleem is en je moet bedrading gaan vervangen, of er is een lek, dan is het een voordeel dat je er vlot aan kunt en dat dit niet gepaard gaat met veel breekwerk en stof.
• Technieken evolueren, en het is mogelijk dat je na verloop van tijd overstapt op een nieuw systeem of dat je oude systeem een update nodig heeft.
• Het is eenvoudiger om een extra lichtpunt, stopcontact of kraan te plaatsen en om een extra kabel te trekken.

Technieken bundelen

Doorgaans doorkruisen leidingen en kabels onze volledige woning. Door ze beter te bundelen, maak je je woning beter aanpasbaar. Zo breng je bijvoorbeeld natte functies zoals de badkamer, het toilet en de keuken samen in een "natte cel". Ook toevoer en installatie van andere functies zoals ventilatie en elektriciteit breng je daar bij. Bij voorkeur plaats je deze gebundelde technieken centraal in je huis, zodat je snel kunt aftakken naar de verschillende ruimtes.

Gemakkelijker uit te breiden

Als je je woning bouwt, kun je niet altijd goed inschatten wat je precies nodig hebt. Misschien ga je ooit een kamer opsplitsen, een extra kamer maken of een lichtpunt of stopcontact extra zetten. Een extra elektriciteitskring plaatsen of je ventilatie- of verwarmingsnetwerk uitbreiden blijkt meestal geen sinecure. Daarom breng je bij het plaatsen van de technieken het best toekomstige veranderingen of uitbreidingen in rekening. Al betekent dit niet dat je moet gaan overdimensioneren.

Ga je je woning in de toekomst wellicht uitbreiden of bv. een extra badkamer inrichten? Dan is het aangewezen om in een wachtleiding te voorzien. Dit is wat extra ruimte in een centrale leiding of koker, waar je gemakkelijk een extra leiding of kabel in kwijt kunt.

Droge en demonteerbare wanden

Om je leidingen en kabels zodanig weg te werken dat je er later nog gemakkelijk bij kunt, moet je vermijden dat ze zijn weggestopt achter pleister- of metselwerk. Een alternatief is een droge en demonteerbare scheidingswand, die gemakkelijk(er) is weg te nemen en terug te plaatsen.

Ben je zelf geïnteresseerd in circulair bouwen? Wil je de principes, of enkele ervan, toepassen bij de bouw of de renovatie van jouw woning? Dit zijn 10 belangrijkste tips.

1. Denk mee over hoe het gebouw over X aantal jaren kan worden gedemonteerd. Houd rekening met de standaardafmetingen van bouwelementen en materialen en ga voor zo weinig mogelijk snijverliezen en bovendien worden materialen en bouwelementen in standaardmaten vaker hergebruikt.
2. Denk op en ontwerp voor de lange termijn. Bedenk verschillende mogelijke toekomstscenario's en stel de juiste vragen. Hoe kun je levenslang in de woning blijven? Wat als er (geen) kinderen komen? Kun je de woning veranderen zonder drastisch te verbouwen?
3. Zoek de optimale plek voor bepaalde ruimtes of elementen, bv. de trap, het sanitair, de technische ruimte … Zorg ervoor dat deze “vaste” delen niet telkens opnieuw van plaats veranderen voor elk scenario.
4. Gebruik prefabelementen en droge materialen en verbindingen. Kies voor demontabele systemen zoals baksteenstrips die niet worden verlijmd, bakstenen die worden gestapeld of houten latten die worden geschroefd.
5. Hergebruik zo veel mogelijk materialen en elementen en bekijk hoe je tweedehands materialen of elementen van een andere werf in jouw project kunt meenemen.
6. Laat materialen, indien mogelijk, zonder verpakking leveren. Zo vermijd je afval.
7. Let op voor greenwashing. Kijk goed na uit welk percentage aan gerecycleerde grondstoffen de materialen bestaan. Een label als dat van Cradle to Cradle (C2C) kan daarbij helpen.
8. Kies indien mogelijk voor hernieuwbare grondstoffen, bv. bij isolatie.
9. Door materialen van biologische oorsprong te gebruiken, beperk je het gebruik van chemische stoffen en creëer je een gezonder binnenklimaat.
10. Denk ook circulair als je het gebouw in gebruik neemt, bijvoorbeeld geen chemische verf op biobased-materialen.