Obsessief-compulsieve persoonlijkheidsstoornis

Personen met een obsessief-compulsieve persoonlijkheidsstoornis, of kortweg OCPS, zijn perfectionistisch, enggeestig, overdreven gedisciplineerd en rigide. Ze hebben weinig empathie en rationaliseren alles. Ze zijn agressief, competitief en ongeduldig, en worden gedreven door tijdsdruk. Ze fixeren op details en kunnen onmogelijk ontspannen. Ze willen zichzelf én hun omgeving voortdurend onder controle houden. Ze kunnen moeilijk uitdrukking geven aan hun (woede)gevoelens en zijn geneigd om geld en andere bezittingen op te potten. Ze zijn onwrikbaar en koppig in hun relaties, en irrationeel begaan met ordelijkheid, netheid en properheid.

Zulke mensen raken vaak niet verder dan een middelmatig niveau van professioneel succes, en relaties met partners en kinderen staan vaak onder druk door hun emotionele afstandelijkheid en controlerend gedrag. Symptomen zijn erg uiteenlopend en daardoor soms moeilijk te herkennen. Het kan zich op de werkvloer bijvoorbeeld uiten in strakke planningen en standaarden, terwijl het thuis allemaal wat chaotischer mag omdat dat geen prioriteit is.

Volgens de DSM, een toonaangevend medisch naslagwerk, lijden patiënten aan OCPS wanneer ze gedurende langere termijn aan minstens vier van de volgende acht criteria voldoen:

1. Bezetenheid door details, regels, lijstjes, orde, organisatie of planningen, in die mate dat de hoofdbezigheid daardoor verloren gaat;
2. Een doorgedreven perfectionisme dat de voltooiing van taken in de weg staat (het project raakt niet klaar omdat het niet voldoet aan overdreven eisen);
3. Overdreven toewijding aan werk en productiviteit, waarbij ontspanning en sociale relaties volledig worden weggecijferd;
4. Overmatig gewetensvol, precies en onverzettelijk in morele en ethische aangelegenheden (niet te verklaren door culturele of religieuze overtuigingen);
5. Niet in staat om versleten of waardeloze objecten (zonder sentimentele waarde) weg te gooien;
6. Weigerachtig om taken te delegeren of samen te werken met anderen, tenzij die anderen zich volledig onderwerpen aan zijn of haar manier van werken;
7. Gierigheid, zowel voor zichzelf als voor anderen. Geld moet worden opgespaard voor toekomstige catastrofes;
8. Onverzettelijk en koppig.

De diagnose van OCPS wordt gesteld wanneer deze eigenschappen een hindernis vormen voor het sociale, professionele en/of gezinsleven.

Obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis wordt vaak verward met obsessief-compulsieve stoornis, een angststoornis. Er is echter een groot verschil tussen de twee. Personen met een obsessief-compulsieve stoornis ervaren enorme angst door specifieke dwanggedachten die als bedreigend worden gezien. Deze dwanggedachten leiden tot extreme angstgevoelens en frustratie. Als gevolg ontwikkelen zulke personen uitgebreide rituelen of obsessies om de angstgevoelens te vermijden. Het grote verschil zit hem in het feit dat zulke mensen zich bewust zijn van hun toestand: ze weten dat zulke ongewenste gedachten en rituelen irrationeel zijn. Personen met OCPS daarentegen zijn er van overtuigd dat hun aanpak de enige juiste is, en voelen zich net comfortabel in hun systeem van regeltjes.

Doorgaans geloven mensen met OCPS niet dat ze behandeling nodig hebben. Zij denken dat als iedereen zich zou schikken naar hun strikte regels, er niets aan de hand zou zijn. De mogelijkheid om hun job of relatie te verliezen, kan wel een motivatie zijn om in therapie te gaan.

Persoonlijkheidsstoornissen draaien rond langdurige, hardnekkige en relatief rigide denk- en gedragspatronen die zich voordoen in allerlei sociale en persoonlijke situaties. Psychodynamische therapie, cognitieve gedragstherapie en varianten van de twee geven positieve resultaten. Het is belangrijk dat ze de onderliggende emotionele drijfveren van hun controlerend gedrag leren begrijpen en dat ze leren ontspannen. Rigide verwachtingen moeten worden afgezwakt en ze moeten intieme relaties en vrije tijd leren appreciëren, in plaats van altijd op werk en productiviteit te focussen. Medicatie kan eventueel helpen om angst en depressie (een veelvoorkomend gevolg van OCPS) te verlichten, maar praattherapie blijft het meest doeltreffend.

Steeds meer studies tonen aan dat persoonlijkheidsstoornissen minder stabiel en hardnekkig zijn dan oorspronkelijk werd gedacht. Dat betekent dat zulke stoornissen ook gemakkelijker te corrigeren zijn dan gedacht, wat meer onderzoek naar psychosociale behandelingen aanmoedigt. Vroege diagnose en interventie kan de behandeling van persoonlijkheidsstoornissen gemakkelijker, meer succesvol en goedkoper maken, en het samengaan met andere stoornissen vermijden. OCPS wordt immers geassocieerd met depressie en angststoornissen.

Er is geen enkele, aanwijsbare “oorzaak” van OCPS, maar verschillende studies veronderstellen dat personen met OCPS zijn opgevoed door ontoegankelijke, overdreven controlerende of overbeschermende ouders die te veel nadruk legden op verantwoordelijkheid en te weinig op spel en gevoelens. Als kind werden ze wellicht zwaar gestraft. Volgens die theorie worden kenmerken van OCPS ontwikkeld als een manier om straf te vermijden, in een poging om perfect en gehoorzaam te zijn. Er is weinig onderzoek gebeurd naar preventieve strategieën.