Wat moet je doen bij een kwallenbeet?

Wie zomer zegt, zegt strand. Wie strand zegt, zegt helaas ook kwallen. Zodra we gaan zwemmen in zee of met blote voeten op het strand wandelen, lopen we risico op een kwallenbeet. Aan onze Belgische kust is dat doorgaans ongevaarlijk, maar zeker kleine kinderen kunnen hiervan enorm schrikken.

Hoe reageer je het best op een kwallenbeet, en welke eerste hulp kun je toedienen om de pijn te verlichten?

Wat gebeurt er bij een kwallenbeet?

Eigenlijk "bijt" een kwal niet. Kwallen hebben immers geen tanden maar tentakels, en op die tentakels zitten netelcellen ("harpoentjes") die kleine pakketjes met gif kunnen projecteren. Het is hun natuurlijke wapen, waarmee ze hun prooi verdoven.

Wanneer deze netelcellen in aanraking komen met onze huid, geeft dat een prikkend, branderig en zelfs pijnlijk gevoel, dat we vaak pas opmerken wanneer we uit het zeewater komen. Het valt te vergelijken met de steek van een brandnetel.

In onze Noordzee leven (voorlopig) geen gevaarlijke soorten, maar het gif van een kwallenbeet kan wel nare symptomen geven, zeker voor wie allergisch is.

Ook een dode kwal kan steken

Een aangespoelde kwal is niet per se ongevaarlijk. Zelfs op het droge blijven de netelcellen van een kwal nog een tijdje actief, een aanraking kan zelfs dan vervelende gevolgen hebben. Waarschuw kleine kinderen daarom dat aangespoelde kwallen geen speelgoed zijn, maar dat ze afstand moeten houden.

Aan welke symptomen herken je een kwallenbeet?

"Op het eerste gezicht zie je rode vlekken of striemen, en kleine rode bultjes op de huid", legt Rik Brabants van het Rode Kruis uit. "Het slachtoffer heeft pijn, jeuk en een branderig gevoel op de plaats van de kwallenbeet."

Hoe kun je een kwallenbeet behandelen?

Als je kind (of iemand anders) een kwallenbeet krijgt, moet je in de eerste plaats zelf rustig blijven en paniek voorkomen. Daarna kun je eerste hulp toedienen. Rik Brabants van het Rode Kruis maakte voor ons een stappenplan:

1. Raak de kwallenbeet niet aan met je blote handen. Er kunnen nog netelcellen op de huid hangen. Draag indien mogelijk handschoenen bij de verdere verzorging.
2. Controleer op signalen van een allergische reactie: jeuk en huiduitslag buiten de beet, ademhalings- of slikproblemen, zwelling in het aangezicht enz.
3. Schakel medische hulp in als je zulke abnormale symptomen opmerkt.
4. Verleen verdere eerste hulp:

• Wrijf niet over de kwallenbeet.
• Spoel met zeewater, zo verwijder je de netelcellen en het gif.
• Dompel de wonde 20 tot 30 minuten onder in warm water (zo warm mogelijk, maar niet heter dan 45°C) tot de pijn verlicht.
• Verwijder zichtbare tentakels met een pincet. Onzichtbare tentakels kun je verwijderen door scheerschuim aan te brengen en voorzichtig te schrapen, bv. met de rand van een bankkaart.

"Gebruik geen zoet water om de beet te spoelen, dat kan de netelcellen activeren en extra gif ontladen", waarschuwt Brabants.

Helpen azijn, alcohol of urine tegen een kwallenbeet?

Een recente Cochrane literatuurstudie uit 2023 ging op zoek naar bestaande wetenschappelijke studies over verschillende behandelingen van kwallenbeten en vatte de resultaten samen.

Hoewel vaak beweerd wordt dat je op een kwallenbeet moet plassen om de pijn te verlichten, kon de literatuurstudie hiervoor geen wetenschappelijk bewijs vinden. Dat is dus een hardnekkig fabeltje. 

Uit dezelfde studie bleek dat zuivere ammoniak al helemaal een slecht idee is: een studie naar het effect van ammoniak op een kwallenbeet werd vroegtijdig stopgezet nadat een deelnemer een eerstegraadsbrandwonde opliep.

Ook voor andere huis-, tuin- en keukenmiddeltjes zoals azijn of alcohol bestaat momenteel geen wetenschappelijk bewijs dat ze de symptomen sneller verlichten.

Wat zegt de wetenschap over de andere behandelingen voor een kwallenbeet?

De literatuurstudie van Cochrane vond in totaal 9 verschillende (quasi-)gerandomiseerde gecontroleerde studies terug naar het effect van verschillende behandelingen, die gericht waren op het deactiveren van de netelcellen, het neutraliseren van het gif en het verlichten van symptomen. Daaruit bleek dat:

• Warm water of een warmtepack mogelijk een verzachtend effect heeft op de pijn bij één type kwal (Portugees oorlogsschip), maar dat er verder geen bewijs was voor het effect van warmte of koude op huidreacties, bijwerkingen of nood aan bijkomende behandeling;
• Er geen duidelijk effect was van behandelingen zoals zoet water, zeewater, isopropanol of ammoniak.

Er is duidelijk bijkomend onderzoek nodig naar de werkzaamheid van verschillende behandelingen.

Hoe kun je kwallenbeten voorkomen?

Hoeveel kwallen er in zee zitten, hangt af van (weers)omstandigheden zoals wind, stroming en getijden. Check eerst het strand voor je het water ingaat: liggen er veel kwallen, kijk dan goed uit. Vermijd risicozones en draag gesloten schoenen op het strand.

Welke kwallen zijn gevaarlijk?

"De kwallen die we terugvinden in de Noordzee zijn niet dodelijk", stelt Rik Brabants gerust. "Ze veroorzaken hoogstens jeuk en ander ongemak."

"In tropische gebieden kunnen wel gevaarlijke en zelfs dodelijke kwallen voorkomen", gaat hij verder. "Wees dan extra voorzichtig. Informeer je goed op voorhand over de risico's, en zwem enkel in zee binnen aangeduide kwallenvrije zones."

Hoe herken je een allergische reactie op een kwallenbeet?

"Sommige mensen reageren allergisch op een kwallenbeet", waarschuwt Rik Brabants van het Rode Kruis. "Deze mensen kunnen misselijk worden en braken, krampen krijgen, ademhalingsmoeilijkheden ondervinden, hartritmestoornissen krijgen of zelfs in shock gaan."

Het spreekt voor zich dat je er in zo'n situatie het best zo snel mogelijk een dokter bijhaalt.

Wanneer moet je met een kwallenbeet naar de dokter?

Als eerste hulp niet helpt, moet je een dokter inschakelen. Bel het noodnummer 112 als het slachtoffer algemene symptomen vertoont:

• Ademhalingsproblemen
• Hartritmestoornissen
• Slikproblemen
• Heesheid
• Draaierigheid
• Buikkrampen
• Flauwvallen
• Jeuk en roodheid (op een andere locatie dan de beet)