Overlijden van een dierbare: de complete gids voor de nodige formaliteiten

Ook al overheerst het verdriet na het verlies van een dierbare, toch is het belangrijk dat je het hoofd niet laat hangen. Heel wat praktische zaken moeten immers vrij snel na het overlijden worden geregeld. Er moeten tal van verplichtingen en administratieve formaliteiten worden vervuld. En om materiële of financiële verwikkelingen te voorkomen, maak je daar beter werk van.

Dit dossier bevat een checklist met de belangrijkste taken. Eerst en vooral: wie moet je verwittigen en binnen welke termijn?

1. Wie moet je verwittigen?

Van de dokter tot de begrafenisondernemers, van de bank tot de verzekeringsmaatschappijen, verschillende mensen en instellingen moeten op de hoogte worden gebracht van het overlijden. In de eerste periode na het overlijden is de overlijdensakte die door de gemeente wordt opgemaakt, essentieel. Daar maak je het best een aantal kopieën van, want je zult ze nog voor heel wat formaliteiten nodig hebben.

We zetten, in volgorde van belangrijkheid, alle mensen en organisaties op een rijtje waarmee je contact moet opnemen na een overlijden.

2. Wat gebeurt er met de bankrekeningen en financiële bezittingen van de overledene?

De bank van de overledene speelt een belangrijke rol bij de bescherming van de nalatenschap voor de erfgenamen. Zodra ze van het overlijden op de hoogte is gesteld, blokkeert ze alle rekeningen en safes van de overledene. Pas als ze alle nodige documenten heeft gekregen, kan de nalatenschap worden vrijgegeven en onder de erfgenamen verdeeld.

3. Moet je de erfenis aanvaarden of weigeren?

Je bent niet verplicht om een erfenis te aanvaarden. Er zien drie opties. In bepaalde gevallen heb je er alle belang bij om ze te verwerpen. Er is zelfs een derde mogelijkheid, tussen de andere twee in. Wees heel voorzichtig en let heel goed op en ga na of er niet meer schulden zijn dan activa. Blijkt dat het geval te zijn, dan kun je de erfenis beter verwerpen.

4. Je aanvaardt de erfenis: hoe geef je die aan?

De aangifte van de nalatenschap is zeer belangrijk. Op basis daarvan berekent de fiscus namelijk de erfbelasting ("de successierechten"). In de praktijk wordt die aangifte heel vaak opgesteld door een notaris. Dat hoeft niet, maar wij raden het wel aan in geval van een complexe nalatenschap of onenigheid tussen de erfgenamen.

Er zijn verschillende stappen om een aangifte te doen.

Handige tools bij het overlijden van een dierbare

Ontdek onze praktische gids "Overlijden en erfenis"

Wij beschikken ook over een Praktische Gids "Overlijden en erfenis" die je als abonnee gratis kunt aanvragen. Hij bespreekt de administratieve, financiële en materiële aspecten na het overlijden van een dierbare. Ook de berekening van de successierechten komt erin aan bod.

NAAR ONZE PRAKTISCHE GIDS

Controleer of je erfgenaam bent

Op deze website vind je tevens een module waarmee je kunt checken of je een van de erfgenamen zult zijn als de overledene geen testament had gemaakt en de regels van de wettelijke erfopvolging dus van toepassing zijn. We geven er ook een overzicht van het tarief dat voor de erfbelasting (successierechten) zal worden toegepast, afhankelijk van het gewest waar de overledene de laatste vijf jaar het langst zijn fiscaal domicilie had. 

 NAAR DE REKENMODULE

NAAR HET OVERZICHT VAN DE ERFBELASTING

Om de erfbelasting voor jouw situatie te berekenen verwijzen we naar de Erfenissimulator van Wikifin. 

We overlopen nu de personen, instellingen en overheidsdiensten aan wie je, in die volgorde, het overlijden moet melden en met wie je bepaalde formaliteiten moet afhandelen.

De arts

Zodra het overlijden is vastgesteld, moet de huisarts, de geneesheer van wacht of het secretariaat van het ziekenhuis (als het overlijden daar plaatsvond) een overlijdenscertificaat invullen. 

De gemeente

Daarna moet je zo snel mogelijk de dienst Burgerlijke Stand inlichten in de gemeente waarin je dierbare is overleden (dus niet noodzakelijk de gemeente waar hij of zij woonde). Behalve het overlijdenscertificaat van de geneesheer moet je de identiteitskaart en het eventuele trouwboekje van de overledene meenemen. In de praktijk zorgt de begrafenisondernemer of het ziekenhuis daar vaak voor. 

De gemeente stelt dan een overlijdensakte op en geeft je daar meerdere uittreksels van. Zorg ervoor dat je er genoeg hebt, want je zult ze nog voor heel wat andere formaliteiten nodig hebben. 

Als het overlijden heeft plaatsgevonden in het buitenland, moet je je tot het Belgische consulaat van het land in kwestie wenden.

De begrafenisondernemer

De begrafenisondernemer organiseert de begrafenis of crematie. Die moet ten vroegste 24 uur en uiterlijk 3 dagen na de aangifte van het overlijden plaatsvinden. De burgemeester kan toestemming geven om die termijn te verlengen.

De notaris

Meestal moet er een beroep worden gedaan op een notaris om de erfenis te regelen. 

Beschik je over een testament van de overledene, dan moet je dat aan de notaris bezorgen. Anders gaat die zelf na of er één geregistreerd staat bij het Centraal Register van Testamenten. 

Dan stelt de notaris de erfopvolging op, met de naam van alle erfgenamen. Hij legt die vast in een akte, die vormt het officiële bewijs dat men erfgenaam is. Op basis daarvan zal de bank de banktegoeden vrijgeven en de nalatenschap verdelen.

Hij licht de erfgenamen in over de gevolgen van de aanvaarding of de weigering van de erfenis en verdeelt de goederen van de overledene volgens de rechten en wensen van de erfgenamen. 

Tot slot helpt hij hen bij de voorbereiding van de fiscale aangifte van de nalatenschap. Doorgaans wordt een inventaris opgemaakt van de goederen en de schulden van de overledene. Die dient als basis voor de latere vereffening van de nalatenschap.

De bank

Neem ook zo snel mogelijk contact op met de bank(en) van de overledene. Als je die niet kent, kun je een aanvraag indienen bij Febelfin via het Bankresearch-systeem (e-mail: bankresearch@febelfin.be, per post: Bankresearch, Koning Albert II-laan 19, 1210 Brussel). Je kunt de opzoeking ook laten uitvoeren door een advocaat of notaris. 

De werkgever

Als de overledene nog werkte, moet je zijn of haar werkgever inlichten en vragen of er nog geld moet worden gestort. De werkgever zal je dan ook vertellen of er een groepsverzekering aan het overlijden is gekoppeld en wat die inhoudt (bedrag, begunstigden, specifieke voordelen …).

Ingeval de overledene werkloos was of een sociale uitkering kreeg, moet je de werkloosheidskas of het OCMW verwittigen.

De pensioendiensten

Als de overledene een rustpensioen ontving of daar recht op had, kan de overlevende huwelijkspartner onder bepaalde voorwaarden een overlevingspensioen krijgen. De gemeente kan je helpen om  een aanvraag in te dienen. Je kunt ook rechtstreeks contact opnemen met de Federale Pensioendienst.

De sociale zekerheid

Als de overledene nog kinderen ten laste had, zal de gemeente het kinderbijslagfonds op de hoogte brengen en de nodige maatregelen treffen. 

Was de overledene zelfstandige, dan moet je je rechtstreeks tot de socialezekerheidskas richten.

Meer info: Sociale Zekerheid, Rijksinstituut voor de Sociale Verzekeringen der Zelfstandigen en Famifed.

De eigenaar of huurder van de woning

De huurovereenkomst eindigt niet automatisch bij het overlijden van de eigenaar. Zijn of haar erfgenamen zijn dus verplicht om de huidige huurovereenkomst voort te zetten. Ze kunnen het op dezelfde manier beëindigen als de overleden eigenaar dat kon, bijvoorbeeld om er zelf in te trekken.

Als de overledene huurder was, zijn hier de mogelijkheden per regio: 

In Vlaanderen eindigt de huurovereenkomst voor huurcontracten afgesloten na 1/1/2019 automatisch op het einde van de tweede maand na het overlijden, tenzij de erfgenamen verklaren dat ze de huurovereenkomst willen voortzetten. Als de huurovereenkomst eindigt, betalen de erfgenamen de huur plus één maand huur.  Voor huurovereenkomsten die voor deze datum zijn afgesloten, gaan de rechten en plichten van de overledene over op de erfgenamen. Je moet de verhuurder dus op de hoogte brengen van het overlijden. Als je de huurovereenkomst wilt beëindigen, moet je voldoen aan de voorwaarden die in het contract staan.

In Wallonië wordt de huurovereenkomst drie maanden na het overlijden van de huurder automatisch beëindigd, zonder opzegtermijn of vergoeding. Elke huurder die op de datum van het overlijden van de huurder langer dan 6 maanden in het gehuurde pand verblijft, heeft vanaf de datum van het overlijden 1 maand de tijd om de verhuurder op de hoogte te stellen van zijn wens om het huurcontract over te nemen. De verhuurder heeft 1 maand de tijd om deze beslissing te aanvaarden of te verwerpen. 

In het Brusselse Gewest kan de verhuurder, als de woning na het overlijden niet wordt bewoond door leden van het huishouden en als de huur en/of kosten onbetaald blijven gedurende een periode van twee maanden vanaf de datum van overlijden, de huurovereenkomst als beëindigd beschouwen zonder opzegtermijn of vergoeding. 

De verzekeraars

Voorts moet je alle lopende verzekeringscontracten opzeggen: autoverzekering, woningverzekering, ziekteverzekering, bijstandsverzekering, schuldsaldoverzekering, verzekering gewaarborgd inkomen, levensverzekering, pensioensparen enz. Denk ook aan de verzekeringen die de overledene desgevallend in het kader van zijn zelfstandige beroepsactiviteit heeft gesloten.

De dienstenleveranciers

Vergeet ook niet om alle lopende contracten en abonnementen over te nemen of op te zeggen: telefoon, gas, elektriciteit, water, televisie, internet enz.

De Dienst Voertuigen

Als de overledene een auto bezat, moet je de nummerplaat en het inschrijvingsnummer naar de Directie Inschrijvingen Voertuigen (DIV) sturen. Wil je de auto verder gebruiken, meld die verandering dan aan de verzekeraar in kwestie en vraag om de overdracht van de inschrijving te regelen.

Zodra de bank op de hoogte is van het overlijden van een klant, blokkeert ze alle tegoeden op naam van de overledene en diens huwelijkspartner (zichtrekening, spaarrekening, effectenrekening, safe …), alsook alle gemeenschappelijke rekeningen en safes op naam van de overledene, diens huwelijkspartner en derden.

Waarom blokkeert de bank alle tegoeden?

Die maatregel dient om de goederen van de erfgenamen te beschermen. Pas als de bank het attest of de akte van erfopvolging heeft ontvangen, kan ze bepalen of de tegoeden al dan niet deel uitmaken van de nalatenschap. Een voorbeeld: als de overledene gehuwd was met gemeenschap van goederen, maakt het geld op de gemeenschappelijke rekening voor de helft deel uit van de nalatenschap. Daarom moet de bank eerst de wettelijke erfopvolging kennen, zodat ze in grote lijnen weet welk deel aan welke erfgenaam toekomt.

Daarnaast brengt de bank de fiscus op de hoogte van het bestaan van de rekeningen en geeft ze de rekeningnummers en het saldo op de vooravond van het overlijden door. Die fiscale lijst (de zogenaamde lijst 201) maakt ze over aan de Administratie Rechtszekerheid van de Algemene Administratie van de Patrimoniumdocumentatie. 

De Belgische verzekeringsmaatschappijen moeten op hun beurt aan de belastingadministratie een lijst bezorgen met alle levensverzekeringscontracten die liepen op het ogenblik van het overlijden.

Hoe gebeurt de opening van een safe?

Als er een safe op naam van de overledene staat, worden de erfgenamen uitgenodigd voor de opening en de inventarisering van de inhoud. Er wordt eveneens een ambtenaar van de Administratie Rechtszekerheid van de Algemene Administratie van de Patrimoniumdocumentatie uitgenodigd. Daarom moet minstens een tiental dagen op voorhand een afspraak worden gemaakt. Als je de code niet kent of de sleutel niet vindt, zal de bank de safe laten openen door een technicus. Nadien wordt ze echter opnieuw gesloten in afwachting van de officiële inventaris. 

Maximaal € 5 000 meteen beschikbaar

Voor de naaste familie kon de blokkering van de rekeningen vroeger erg vervelend zijn. De langstlevende huwelijkspartner kon in een financieel onzekere situatie belanden wanneer die geen geld meer kon afhalen en thuis weinig contant geld had.

Om dat te vermijden, voorziet de wet in een soort van overlevingssom die onmiddellijk beschikbaar is, in afwachting van de akte van erfopvolging. Enkel de langstlevende huwelijkspartner (of wettelijk samenwonende partner) heeft daar recht op, de kinderen dus niet. Die som mag maximaal € 5 000 bedragen of de helft van het geld op de rekeningen van de overledene. Ze is bedoeld om de dringende uitgaven na het overlijden te bekostigen (begrafenis, huur, lasten enz.). Als de overledene bijvoorbeeld € 5 000 had bij bank X en € 15 000 bij bank Y, kan de langstlevende partner in totaal maximaal € 5 000 afhalen. Had de overledene slechts € 5 000 bij bank X, dan is dat maximaal € 2 500. De afgehaalde bedragen worden beschouwd als een voorschot op de erfenis.

Het is heel belangrijk om de limiet te respecteren, want de financiële sancties kunnen (zeer) zwaar zijn. Als je méér dan € 5 000 afhaalt, dien je het surplus aan de andere erfgenamen te betalen en verlies je alle rechten op wat je te veel hebt afgehaald. Bovendien verlies je het keuzerecht om de erfenis te verwerpen. Men gaat er immers van uit dat je die hebt aanvaard. Als de overledene méér schulden dan activa had, kunnen de schuldeisers dus eisen dat je die aflost. 

Welke documenten heb je nodig voor de vrijgave?

Welk document heb je nodig voor de definitieve vrijgave van de banktegoeden en levensverzekeringen? Ofwel een attest van erfopvolging, (gratis) opgesteld door de ontvanger van het Kantoor Rechtszekerheid (vroeger "registratiekantoor" genoemd), ofwel een akte van erfopvolging, opgemaakt door de notaris. Die documenten vermelden immers de identiteit van de overledene en van de erfgenamen, alsook hun verwantschap.

In principe heb je de vrije keuze tussen die twee mogelijkheden. In bepaalde gevallen is echter alleen een akte van erfopvolging oké, bijvoorbeeld als er een testament of een huwelijkscontract is opgesteld of als er een minderjarige erfgenaam is. De kosten van die akte omvatten registratierechten (€ 50), rechten op geschriften (€ 7,50), erelonen en aktekosten van de notaris. Een kleine rondvraag leert ons dat deze formaliteit al snel € 250 tot € 500 kost. 

Als de bank eenmaal over alle nodige documenten beschikt, neemt ze contact op met de erfgenamen voor de vereffening van de tegoeden. Daarvoor moeten de erfgenamen een aantal documenten ondertekenen. Om de tegoeden van de overledene over te dragen, is het akkoord van alle erfgenamen nodig. Een erfgenaam die zich niet naar de bank kan verplaatsen, mag iemand een volmacht geven om in zijn plaats te gaan tekenen.

Je bent niet verplicht om een erfenis te aanvaarden. In bepaalde gevallen heb je er alle belang bij om ze te verwerpen. Er is zelfs een derde mogelijkheid.

De erfenis aanvaarden

Een zuivere aanvaarding houdt in dat je niet alleen de activa erft, maar ook de eventuele passiva (dus schulden). Ga daarom eerst na of de activa de passiva wel overtreffen. Is dat niet zo, dan is het mogelijk dat je de schulden met je eigen kapitaal moet terugbetalen. 

Let wel: je kunt de erfenis niet alleen schriftelijk aanvaarden, maar ook stilzwijgend, door bepaalde handelingen die je aanvaarding doen vermoeden, bijvoorbeeld als je een onroerend goed uit de erfenis te huur stelt.

De erfenis weigeren

Als de schulden van de overledene groter zijn dan diens bezittingen, kun je de erfenis weigeren. Dat doe je via een verklaring bij de notaris. Je zult dan worden beschouwd als iemand die nooit erfgenaam is geweest. 

De notaris zal je niets aanrekenen zolang de nalatenschap kleiner is dan een bepaald bedrag.

Vergeet niet dat ook je kinderen moeten weigeren als ze niet met de schulden opgezadeld willen worden. Jouw deel gaat dan naar de andere erfgenamen en niet naar je eventuele nakomelingen.

Je kunt wel de begunstigde van een levensverzekering blijven.

De erfenis aanvaarden onder voorrecht van boedelbeschrijving

Een derde mogelijkheid die tussen de aanvaarding en de weigering in zit, is de aanvaarding onder voorrecht van boedelbeschrijving, bij de notaris. Hier kies je het best voor als je niet zeker bent dat de activa volstaan om de (gekende of veronderstelde) schulden af te betalen. Je aanvaardt dan de erfenis, maar je kapitaal kan nooit worden aangesproken. De notaris maakt eerst een inventaris, zodat je kunt zien waar je aan toe bent. Eventuele schulden moeten uitsluitend via de nalatenschap worden gedelgd, daarvoor mag niet aan je persoonlijk vermogen worden geraakt. Deze formule kan echter erg duur uitvallen en er komt veel rompslomp bij kijken.

Als je de erfenis aanvaardt, moet je een aangifte van nalatenschap indienen, zodat de fiscus successierechten kan innen. In het Vlaams Gewest hanteert men voor die rechten sinds 2015 een andere benaming: erfbelasting.

Hoeveel tijd heb je om aangifte te doen?

De wettelijke erfgenamen moeten die aangifte allemaal ondertekenen. Ze moeten die binnen vier maanden indienen als het overlijden plaatsvond in België, binnen vijf maanden als het plaatsvond in een ander Europees land en binnen zes maanden als het plaatsvond buiten Europa. Ze riskeren een boete als de aangifte niet tijdig is ingediend.

Heel wat erfgenamen laten de aangifte opstellen door hun notaris, maar je mag dat ook zelf doen. Daarvoor kun je gratis een formulier downloaden: voor het Vlaams Gewest kun je daarvoor terecht op het Belastingportaal Vlaanderen en voor de andere gewesten op de website MyMinFin (vul “aangifte van nalatenschap” in).

Zeker bij een ingewikkelde erfenis of bij onenigheid tussen de erfgenamen is het niet eenvoudig om samen met alle erfgenamen aangifte te doen. Weet echter dat elke erfgenaam ook in zijn eentje aangifte mag doen. In dat geval is het advies van een notaris heel waardevol.

Wat moet ik aangeven van het vermogen?

Als de overledene in België woonde, moet je het hele vermogen aangeven, dus zowel de passiva (schulden en lasten van de erfenis) als de activa (meubels, juwelen, voertuigen, effecten, banktegoeden, levensverzekeringen enz.) en het vastgoed in het binnen- en buitenland. 

Daarnaast moet je aangeven of de overledene tijdens de drie jaar vóór het overlijden schenkingen heeft gedaan en of er dan al of niet schenkingsrechten zijn geïnd.

Voorts moet je een nauwkeurige beschrijving en schatting van elk voorwerp geven. Vergeet voor de inboedel niet te vermelden of die verzekerd is tegen diefstal en brand. Zo ja, vermeld de naam van de verzekeraar, de datum en het nummer van de polis en de verzekerde waarde. 

Voor alle onroerende goederen uit de nalatenschap moet je de kadastrale gegevens opgeven: afdeling, sectie en perceelnummer.

Wie bepaalt de waarde van de geërfde goederen?

Het is aan de erfgenamen zelf om de waarde van de goederen uit de nalatenschap te bepalen. Ze moeten de verkoopwaarde aangeven op de dag van het overlijden.

Voor onroerende goederen die in België gelegen zijn, bestaan er twee manieren om de waarde te bepalen:

1. Ofwel maken de erfgenamen zelf een schatting op basis van recente gegevens, zoals de verkoopprijs van gelijkaardige woningen in de omgeving.
2. Ofwel vragen ze een zogenoemde voorafgaande schatting aan. Dan wordt de waarde tegen betaling geraamd door deskundigen.

Weet dat je de schulden en een aantal kosten tot de passiva mag rekenen: de rouwbrieven, de begrafenis of crematie, de grafsteen … Ook de kosten die verband houden met de laatste ziekte van de overledene en diverse facturen (gas, elektriciteit, water, belastingen …) behoren tot de passiva. In het Vlaams Gewest mag je een forfait hanteren van € 1 500 voor schulden en van € 6 000 voor de begrafeniskosten, dus zonder dat je een bewijs voorlegt, maar als je liever de werkelijke kosten aangeeft, mag dat nog altijd. Voor alle werkelijke kosten die je aangeeft, moet je de naam en het adres van de schuldeiser vermelden, de aard van de schuld en de datum van de eventuele akte. Je moet ook het bestaan van de schuld, het bedrag en het deel ten laste van de overledene kunnen aantonen, en je moet alle bewijsstukken en facturen bij de aangifte van nalatenschap voegen.

Hoe moet je de aangifte van de nalatenschap indienen?

In het Vlaams Gewest moet je de aangifte indienen bij VLABEL. Dat kan via ERFonline of per post: Vlaamse Belastingdienst – Erfbelasting, Vaartstraat 16, 9300 Aalst.

Voor Brussel en Wallonië moet de aangifte worden ingediend bij het Bureau Rechtszekerheid (vroeger het "Registratiekantoor") waar de overledene zijn laatste fiscale woonplaats had. Als de overledene de afgelopen vijf jaar in verschillende regio's heeft gewoond, moet de verklaring worden ingediend bij het bureau voor de wettelijke zekerheid dat verantwoordelijk is voor het gebied van de regio waar hij of zij het langst heeft gewoond.

Op basis van die aangifte worden de successierechten – of "erfbelasting"  – berekend tegen een progressief tarief (per schijf), dat verschilt naargelang van de verwantschap tussen de overledene en de erfgenaam. De successierechten variëren ook naargelang van de plaats waar de overledene zijn of haar laatste domicilie had. Ze moeten worden betaald aan VLABEL in het Vlaams Gewest, en elders aan de ontvanger van het Kantoor Rechtszekerheid waar de aangifte is ingediend.

Zowel de wettige erfgenamen als de legatarissen (aangeduid in een testament) moeten successierechten betalen op hun deel van de nalatenschap. In het Vlaams Gewest hebben ze daarvoor twee maanden na de ontvangst van het aanslagbiljet met de erfbelasting, en in de rest van het land tot twee maanden na de uiterste datum voor de indiening van de aangifte. Daarna kan de fiscus intresten aanrekenen (tegen de wettelijk vastgelegde intrestvoet) of een boete opleggen.

Vrees je dat bezittingen van de overledene zouden verdwijnen, dan kun je de vrederechter om een verzegeling vragen. Zo voorkom je dat ze worden vervreemd of gebruikt.