De gevolgen van farmaceutische producten op het milieu

De productie en het gebruik van geneesmiddelen brengen aanhoudende vervuiling van de bodem en het water met zich mee. Zuiveringsstations slagen er immers niet in deze stoffen, die hun biologische activiteit behouden en ecosystemen kunnen aantasten, volledig te elimineren.  

Met een farmaceutische sector in volle groei en een toegenomen gebruik van geneesmiddelen, dreigt de milieu-impact van residuen van geneesmiddelen nog toe te nemen, en vormen ze een enorme uitdaging voor de biodiversiteit en potentieel voor de gezondheid van de mens.

Omdat de farmaceutische industrie in volle groei is  

Met een geschat jaarlijks groeipercentage van 6,5% (volgens cijfers van OESO), is de farmaceutische industrie een van de sectoren van de chemische industrie die het erg goed doen. In de ontwikkelde landen zijn er steeds meer farmaceutische producten en ook de verscheidenheid van de stoffen neemt toe:  

• Er zijn meer dan 3 000 werkzame bestanddelen beschikbaar om de gezondheid van mens en dier over de hele wereld te waarborgen.  
  
  
• Volgens PharmaStatut (een website van het FAGG, het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten), worden er momenteel in Belgische apotheken naar verluidt 10 357 verschillende verpakkingen van geneesmiddelen verkocht.

De wereldwijde productie van geneesmiddelen blijft stijgen als gevolg van verschillende factoren: de demografische groei, de veroudering van de bevolking, de intensivering van de landbouw (waardoor diergeneeskundige behandelingen vereist zijn), alsook nieuwe technologische ontwikkelingen en de ontdekking van nieuwe therapieën. In deze context lijkt een vertraging van de farmaceutische industrie de komende jaren weinig waarschijnlijk.  

In België leveren apotheken, volgens het RIZIV, jaarlijks meer dan 100 miljoen verpakkingen van terugbetaalde geneesmiddelen af. Dit gebruik neemt voortdurend toe, vooral voor bepaalde soorten geneesmiddelen zoals antibiotica en antidepressiva.  

Omdat er residuen van geneesmiddelen in nagenoeg alle rivieren ter wereld zitten  

Voor het overgrote deel van de werkzame stoffen werden de milieurisico’s nooit geëvalueerd. Ook al houden niet alle geneesmiddelen of werkzame stoffen die in het water of in de grond terechtkomen automatisch een risico in, toch kan de combinatie en/of afbraak ervan gevaarlijk zijn. Dit noemen we het “cocktaileffect”.  

In 2022 toonde een wereldwijde studie aan de Universiteit van York (in het Verenigd Koninkrijk) aan dat bijna alle rivieren ter wereld vervuild waren door residuen van geneesmiddelen zoals antibiotica, antidepressiva en ontstekingsremmers.  

• De onderzoekers stelden sporen vast van antibiotica in 255 van de 258 onderzochte waterlopen, en bevestigden zo een wijdverspreide vervuiling. Deze verontreiniging leidt tot de ontwikkeling van antimicrobiële resistentie en tast aquatische ecosystemen aan.  
  
  
• De hoogste vervuilingsniveaus werden vastgesteld in Pakistan, Bolivia en Ethiopië, maar ook de oppervlaktewateren in België zijn getroffen. Een studie gevoerd tussen 2016 en 2020 door de Waalse regering (DIADeM-project) toonde de aanwezigheid aan van diclofenac, hormonen en clarithromycine in de Waalse rivieren.  

Volgens onderzoeken door de Canadese professor Lotfi Belkhir van de Universiteit van Mcmaster bevat, op wereldniveau, 65% van het water uit 72 geanalyseerde stromen antibiotica met een concentratie die 300 keer hoger is dan normaal.  

Omdat residuen van geneesmiddelen een impact op het milieu hebben  

Gedurende hun hele levenscyclus, van de productie tot de verwijdering van geneesmiddelen, komen werkzame stoffen vrij in het milieu die de bodem, het water en de levende organismen verontreinigen. Deze verbindingen worden traag afgebroken, waardoor ze ononderbroken in de natuur worden verspreid.  

Deze stoffen behouden zelfs bij een zeer lage concentratie een sterke biologische activiteit en kunnen interageren met organismen waarvoor ze niet bedoeld waren, en zo ongewilde toxische effecten veroorzaken.  

Ook al blijft hun impact op de gezondheid van de mens nog onzeker, de gevolgen voor in het water levende fauna en flora zijn al merkbaar:  

• Orale anticonceptiemiddelen: hun aanwezigheid in waterlopen leidt tot een feminisering van vissen en amfibieën.  
  
  
• Antidepressiva: deze wijzigen het gedrag van vissen, waardoor ze kwetsbaarder worden voor roofdieren.  
  
  
• Antibiotica: het overmatige gebruik ervan werkt de resistentie tegen antibiotica in de hand, en heeft hierdoor gevolgen voor zowel dier als mens.  
  
  
• Pijnstillers: een studie naar beekforellen wijst erop dat blootstelling aan deze stoffen een aantal organen kan wijzigen en de overlevingskansen van de vissenpopulaties kan bedreigen.  

Hoewel de effecten op lange termijn van residuen van geneesmiddelen op ecosystemen nog weinig bekend zijn, is de toenemende impact ervan op in het water levende organismen zorgwekkend. Het is mogelijk dat deze verstoringen mettertijd ook de mens zullen treffen.  

Er werden al sporen van enkele honderden werkzame stoffen in het afvalwater aangetroffen. Wat weten we hierover?  

• De geïdentificeerde moleculen werden teruggevonden in hun oorspronkelijke vorm of in de vorm van metabolieten (stoffen die ontstaan na afbraak van de molecule) of andere omzettingsproducten.  
  
  
• Er worden sporen van gangbare geneesmiddelen zoals paracetamol en ibuprofen teruggevonden, alsook meer specifieke geneesmiddelen zoals antibiotica, kankergeneesmiddelen, bètablokkers, vochtafdrijvende middelen, antidepressiva, anti-epileptica, bronchodilatatoren, des hormoonverstorende stoffen en hormonen.  
  
  
• Vermoed wordt dat ongeveer 80% van de farmaceutische residuen in het afvalwater afkomstig is van het gebruik van patiënten thuis en 20% van zorginstellingen. Maar het zijn niet alleen geneesmiddelen bedoeld voor de mens die verantwoordelijk zijn, ook antibiotica, vaccins en geneesmiddelen voor huisdieren en de veestapel vervuilen het milieu. Ze zouden momenteel 10% van de totale productie van geneesmiddelen vertegenwoordigen. 

Waterzuiveringsstations niet effectief tegen farmaceutische residuen  

Zoals de OESO vaststelt in haar rapport “Pharmaceutical residues in freshwater: hazards and policy responses - 2019": de huidige beleidsbenaderingen voor waterbeheer zijn niet aangepast aan nieuwe innovaties en de marktintroductie van nieuwe stoffen.  

Waterzuiveringsstations zijn ontworpen om biologisch afbreekbare stoffen afkomstig van gezinnen te verwijderen, maar ze zijn ontoereikend om micropolluenten, en dan met name farmaceutische residuen volledig af te breken. De ineffectiviteit van de huidige behandelingsprocessen leidt tot een duurzame vervuiling.  

Gedeeltelijke verwijdering van geneesmiddelen  

Na behandeling komen deze stoffen in het milieu terecht, met name in rivieren, meren en plassen, waar ze worden opgenomen in de watercyclus, maar ook in het grondwater en het drinkwater, zij het dan in lagere concentraties.  

Zo blijft meer dan 75% van de residuen van antibiotica na behandeling bestaan. De doeltreffendheid van de waterzuiveringsstations hangt af van een aantal factoren:  

• Het soort geloosde stof (sommige moleculen zijn moeilijker te verwijderen).  
  
  
• De oorspronkelijke concentratie van het geneesmiddel in het water.  
  
  
• De gebruikte behandelingstechnologie. 

Evoluerende technologieën  

Er bestaan vandaag de dag oplossingen om een brede waaier van micropolluenten – waaronder farmaceutische residuen – uit afvalwater te verwijderen. Dit wordt “quaternaire behandeling” genoemd, omdat ze volgt op drie andere behandelingsniveaus (zie verder). Zwitserland heeft deze behandeling al verplicht gemaakt in zijn zuiveringsstations, maar volgens de Europese regelgeving zal ze pas vanaf 2045 verplicht zijn in de stations die meer dan 150 000 inwonerequivalenten (IE) behandelen.  

Wetenschappers onderzoeken ook nieuwe saneringsoplossingen, zoals het gebruik van vrije radicalen om vervuilende moleculen af te breken. Deze methodes zitten echter nog in de testfase en vereisen nog meer onderzoek.  

Vervuiling door de productie van medicijnen

De productie van medicijnen is een belangrijke bron van vervuiling door de uitstoot van chemische stoffen, lozing van afvalwater en onbehandeld afval. Dit probleem treft vooral Azië, waar een groot deel van de farmaceutische productie is geconcentreerd. Toch is het een wereldwijd probleem dat ook andere regio’s, zoals de Verenigde Staten en Europa, aangaat, zelfs met strengere regelgeving die daar van kracht is.

Vervuiling door het gebruik van medicijnen

De grootste bron van medicijnvervuiling komt van medicijnresten die na inname via urine en ontlasting in het afvalwater terechtkomen. Ook medicijnen die op de huid worden aangebracht, zoals ontstekingsremmende gels, dragen bij aan deze vervuiling.

Vervuiling door de verwijdering van medicijnen

Wanneer medicijnen in het toilet of de gootsteen worden gegooid, belanden verlopen of ongebruikte medicijnen in het afvalwater, dat niet altijd wordt behandeld om medicijnresten te verwijderen. Om deze impact te beperken, is het belangrijk om ongebruikte medicijnen naar de apotheek te brengen voor een veilige vernietiging.

Meer over bronnen van medicijnvervuiling

Om verlopen of ongebruikte medicijnen op een verantwoorde manier weg te gooien, is het essentieel om ze terug te brengen naar de apotheek en ze niet in de vuilnisbak (waar ze opgepikt kunnen worden door jonge kinderen of huisdieren) of in het toilet (waar ze vervuiling kunnen veroorzaken) te gooien.

Medicijnen moeten zonder doosje of bijsluiter worden afgegeven bij de apotheek. De medicijnen worden dan naar gespecialiseerde verbrandingsovens gebracht waar ze veilig worden vernietigd.

Meer over veilig weggooien medicijnen

• Als consument kun je medicijnvervuiling beperken door goede gewoontes aan te nemen, zoals ongebruikte medicijnen terugbrengen naar de apotheek en alleen medicijnen nemen wanneer het echt nodig is. Toch ligt niet de volledige verantwoordelijkheid bij jou.
  
  
• Zorgprofessionals kunnen helpen door verantwoord voor te schrijven, patiënten bewust te maken van zorgvuldig medicijngebruik en waar mogelijk milieuvriendelijkere behandelingen te bevorderen.
  
  
• Overheden spelen een rol door het publiek te informeren, de waterzuivering te verbeteren om medicijnresten beter te verwijderen en de farmaceutische sector te reguleren om de impact op het milieu te verminderen.

Meer over vervuiling door medicijnen verminderen

Medicijnvervuiling is nog grotendeels onbekend bij het grote publiek, ondanks het feit dat het wijdverspreid is en al schadelijke gevolgen heeft voor het milieu, met name voor waterdieren en -planten. De effecten op de menselijke gezondheid zijn nog onvoldoende onderzocht, maar aangezien deze vervuiling het water en aquatische ecosystemen aantast, is het aannemelijk dat er ook gevolgen kunnen zijn voor de mens.

Als consument kun je helpen dit probleem te beperken door minder medicijnen te gebruiken en verlopen of ongebruikte medicijnen terug te brengen naar de apotheek, in plaats van ze in de prullenbak, het toilet of de gootsteen te gooien.

Toch ligt de verantwoordelijkheid niet alleen bij de burgers. Overheden moeten concrete maatregelen nemen, zoals het versnellen van de modernisering van waterzuiveringsinstallaties en het opleggen van strengere regelgeving aan de farmaceutische sector om de impact op het milieu te verminderen.

Onmisbaar voor de gezondheid van mens en dier, maar ook een niet te verwaarlozen bron van vervuiling: medicijnen hebben een aanzienlijke impact op het milieu. Deze impact is voornamelijk afkomstig van drie bronnen:

• De productie, die zorgt voor vervuilende emissies en industrieel afval.
• Het gebruik, waarbij medicijnresten via urine en ontlasting in het afvalwater terechtkomen.
• Onjuiste verwijdering, wanneer ongebruikte of verlopen medicijnen in de natuur worden weggegooid.

In dit hoofdstuk lees je meer over deze verschillende bronnen van vervuiling.

Ook al genereert de productiefase van geneesmiddelen minder vervuiling dan het gebruik en de verwijdering ervan, ze blijft toch een grote bron van milieu-impact. Ze volgt vlak achter deze twee fasen op het gebied van vervuiling en vormt zo een belangrijke ecologische uitdaging. 

De verschillende vormen van vervuiling verbonden aan de productie van geneesmiddelen  

De vervaardiging van geneesmiddelen kan verschillende soorten vervuiling veroorzaken:  

• De uitstoot van chemische stoffen in de lucht (vluchtige verbindingen en gassen)  
• De lozing van afvalwater dat residuen van geneesmiddelen bevat;  
• De accumulatie van niet-behandeld afval dat het water, de bodem en de lucht verontreinigt.  

Afhankelijk van de complexiteit van de moleculen en gebruikte procedés, kan de farmaceutische productie tussen 20% en 50% van de totale CO₂-uitstoot van een geneesmiddel uitmaken. In verhouding tot de omzet stoot de farmaceutische industrie zelfs meer CO₂ uit dan de autosector.  

Een wereldwijde uitdaging voor het milieu  

De milieu-impact van de vervaardiging van geneesmiddelen varieert naargelang het type product, de gebruikte procedés en de productielocatie.  

Omdat de meeste generische geneesmiddelen en hun actieve ingrediënten worden geproduceerd in Azië, en dan vooral in India en China, vindt een groot deel van de vervuiling verbonden met deze industrie in deze landen plaats. Ze worden trouwens regelmatig met de vinger gewezen voor hun milieupraktijken. Studies hebben bijvoorbeeld aangetoond dat er in waterlopen in de buurt van industriezones in India bacteriën aanwezig zijn die resistent zijn tegen antibiotica.  

Vervuiling door de farmaceutische productie is echter geen uitsluitend Aziatisch fenomeen. Er werden soortgelijke gevallen gedocumenteerd in Israël, de Verenigde Staten en Europa. Hoewel de farmaceutische fabrieken in Europa ook bijdragen aan de vervuiling, zijn ze onderworpen aan strengere milieuvoorschriften.  

Wat er ook van zij, vervuiling afkomstig van de productie van geneesmiddelen is een wereldwijd probleem, waarbij de controle- en regelgevingsniveaus sterk verschillen van regio tot regio.  

Het verbruik van geneesmiddelen veroorzaakt twee soorten vervuiling:  

• Vervuiling door een verkeerde verwijdering van vervallen of ongebruikte geneesmiddelen;  
• Vervuiling door residuen van geneesmiddelen in uitwerpselen en afvalwater. 

Vervuiling veroorzaakt door de verwijdering van geneesmiddelen  

Naar schatting de helft van de geneesmiddelen die in de EU worden verkocht, worden niet gebruikt. Als vervallen of ongebruikte geneesmiddelen in de vuilnisbak (omdat ze worden verbrand), in de wastafel of het toilet worden gegooid, dragen ze bij aan de vervuiling van het huishoudelijk afvalwater.  

Dit water stroomt naar zuiveringsstations waar het wordt behandeld. De klassieke behandelingen zijn echter niet ontwikkeld om doeltreffend residuen van geneesmiddelen te verwijderen, wat betekent dat een gedeelte van deze chemische stoffen in de omgeving aanwezig blijft.  

Een strip met zes tabletten diclofenac (van elk 50 mg) kan bijvoorbeeld tot 5 miljoen liter water verontreinigen, en zo de aquatische ecosystemen beïnvloeden.  

Om deze impact te beperken, is het essentieel om ze terug naar de apotheek te brengen, waar ze worden verzameld om op een veilige, passende wijze te worden vernietigd.  

 

Vervuiling verbonden met residuen van geneesmiddelen in uitwerpselen  

De belangrijkste bron van vervuiling door geneesmiddelen is afkomstig van residuen die door het organisme worden uitgescheiden na opname. Een gedeelte van de werkzame stoffen in geneesmiddelen wordt niet volledig gemetaboliseerd en wordt uitgescheiden in de urine en ontlasting van mensen en dieren, en dragen zo bij aan de verontreiniging van afvalwater en van het milieu. Vermoed wordt dat 30 tot 90% van de werkzame bestanddelen na inname direct wordt verwijderd.  

Daarbij komt nog vervuiling veroorzaakt door op de huid aangebrachte geneesmiddelen, zoals ontstekingsremmende gel, die in de douche of het bad in het afvalwater worden geloosd.  

Gezondheidsinstellingen vormen een belangrijke bron van vervuiling door geneesmiddelen. In de Europese Unie zouden ziekenhuizen aan de basis liggen van 10% van de farmaceutische residuen in stedelijk afval.  

Elk jaar worden tonnen verlopen of ongebruikte medicijnen weggegooid, vaak op de verkeerde manier, met schadelijke gevolgen voor het milieu en onze veiligheid. 

Maar er zijn manieren om ze op een verantwoorde manier weg te gooien. Waar en hoe moeten medicijnen worden weggegooid? Waarom gooi je ze beter niet in de vuilnisbak of in de gootsteen? Ontdek hoe je jouw medicijnen veilig kunt weggooien. 

Mag ik mijn geneesmiddelen in de vuilnisbak gooien?  

Nee, je mag geen geneesmiddelen in de vuilnisbak gooien, en ook niet naar het containerpark brengen. Sinds 2004 moet je ongebruikte of vervallen geneesmiddelen naar de apotheek brengen, zonder de doosjes en bijsluiters.

In 2022 kon in België 692 950 kg ongebruikte en vervallen geneesmiddelen worden ingezameld.  

Merk op dat niet-vervallen geneesmiddelen niet mogen worden ingezameld voor herdistributie in ontwikkelingslanden.  

Mag ik mijn geneesmiddelen in het toilet of in de gootsteen gooien?  

Zoals reeds gezegd kunnen waterzuiveringsstations residuen van geneesmiddelen in het water niet volledig verwijderen. Dat betekent dat als je geneesmiddelen in de wastafel of het toilet gooit, deze in het milieu terechtkomen.  

Wat moet ik doen met vloeibare geneesmiddelen?

• Het is bij wet verboden deze te lozen in afvalwater. Net zoals vaste geneesmiddelen moet je ze terug naar de apotheek brengen, waar ze correct worden verzameld en verwijderd.  
  
  
• Lege flesjes mag je in de PMD-zak of in een glascontainer gooien, afhankelijk van het materiaal.  

Wat moet ik doen met vervallen geneesmiddelen?  

Net zoals ongebruikte geneesmiddelen die je wil weggooien, moet je vervallen producten naar de apotheek brengen (niet noodzakelijk die waar je de geneesmiddelen hebt gekocht).  

Breng de geneesmiddelen binnen zonder het doosje of de bijsluiter; deze kan je met het papier/karton verwijderen. 

Wat gebeurt er met de geneesmiddelen die je weggooit?  

Vervallen of ongebruikte geneesmiddelen worden gratis ingezameld door de apotheken, die ze in speciale containers doen om ze te verwijderen.  

Dit is het inzamelings- en vernietigingscircuit van geneesmiddelen:  

• Inzameling in de apotheek: patiënten brengen hun ongebruikte geneesmiddelen naar de apotheek.  
  
  
• Transport door groothandelaars-distributeurs: zij verzamelen de in de apotheken gevulde containers en brengen ze naar verbrandingsinstallaties.  
  
  
• Vernietiging door verbranding: in tegenstelling tot wat je zou kunnen denken, worden geneesmiddelen in de Europese regelgeving niet beschouwd als gevaarlijk afval. Ze worden dus in gespecialiseerde verbrandingsovens verbrand samen met huishoudelijk afval.  
  
  
• Energieterugwinning: de warmte die vrijkomt bij de verbranding wordt teruggewonnen om energie te produceren.  

Het is de biofarmaceutische sector, in samenwerking met regionale overheden, die de verzameling en verwijdering van weggegooide geneesmiddelen financiert. Dit omvat:  

• De kostprijs van de containers voor inzameling in de apotheek.  
• De kosten voor het transport van de geneesmiddelen naar de verbrandingsinstallatie.  
• De kosten van de verbranding.  

De kosten worden verdeeld door de farmaceutische bedrijven naargelang het aantal geneesmiddelen die het jaar voordien op de ambulante markt zijn verkocht.  

Waarom mag ik geen geneesmiddelen in de vuilnisbak gooien?  

Aangezien geneesmiddelen uiteindelijk toch samen met het huishoudelijk afval worden verbrand, kan je je afvragen waarom je ze dan niet gewoon in de vuilnisbak mag gooien…  

• Allereerst, door te werken met slechts één inzamelpunt, nl. de apotheek, zorg je ervoor dat deze producten niet in het toilet of de wastafel eindigen, hetgeen een milieurisico inhoudt.  
  
  
• Vervolgens, en vooral, is het een kwestie van veiligheid. Als vervallen of ongebruikte geneesmiddelen samen met het huishoudelijk afval worden weggegooid, blijven ze toegankelijk tot aan de inzameling. Kinderen of huisdieren zouden ze per ongeluk kunnen inslikken, wat tot ernstige vergiftiging kan leiden. 

Je geneesmiddelen naar de apotheek brengen is de veiligste keuze om het milieu te beschermen en ongevallen thuis te vermijden. 

Dit kan je naar de apotheek brengen  

Ongebruikte of vervallen medicijnen moet je terugbrengen naar je apotheker, maar ze nemen niet alles terug.Bekijk hier wat je wel mag terugbrengen.

Dit kan je niet naar de apotheek brengen  

Je apotheker neemt voornamelijk farmaceutische producten als zodanig terug. Allerlei afval dat verband houdt met geneesmiddelen kan worden weggegooid in de vuilnisbak, in het systeem voor gescheiden inzameling of bij het afvalinzamelingscentrum. Dit is wat je niet mag terugbrengen naar de apotheek.

Vervallen geneesmiddelen gebruiken kan gevaarlijk zijn voor je gezondheid. Controleer dus regelmatig je huisapotheek en gooi vervallen geneesmiddelen en producten die je niet meer gebruikt gewoon weg.  

Hoe controleer ik de bewaarduur van geneesmiddelen?  

• Controleer regelmatig de vervaldatum op de verpakking: “EXP” of “bruikbaar tot” gevolgd door twee cijfers van de maand en vier cijfers van het jaar waarin het product vervalt. Dit geldt ook voor bereidingen van de apotheker.  
  
  
• Sommige geneesmiddelen (zoals oogdruppels, neusdruppels en antibioticasiroop) zijn na opening beperkt houdbaar. De houdbaarheidsduur staat in de bijsluiter of op de verpakking. Schrijf de openingsdatum op de verpakking van deze geneesmiddelen (als de apotheker dat nog niet gedaan heeft). Je kan dan berekenen hoelang je deze geneesmiddelen nog mag gebruiken. 

Zodra de vervaldatum verstreken is, moet je deze geneesmiddelen terug naar de apotheek brengen.  

Het is een feit: de productie, het gebruik en de verwijdering van medicijnen dragen bij aan vervuiling. Als consument kun je eenvoudige handelingen verrichten om hun impact op het milieu te beperken.

Toch ligt de verantwoordelijkheid niet alleen bij jou: ook artsen, apothekers, overheden en de farmaceutische industrie kunnen actie ondernemen om deze schadelijke effecten te verminderen.

Het is niet moeilijk om de milieu-impact van geneesmiddelen te beperken. Ga hiervoor als volgt te werk: 

1. Verwijder ze correct  

Gooi ongebruikte of vervallen geneesmiddelen nooit in de gootsteen, het toilet of de vuilnisbak. Breng ze naar de apotheek, waar ze worden verzameld en veilig worden verwerkt. 

2. Gebruik ze met de nodige voorzichtigheid  

Aangezien een groot deel van de vervuiling door geneesmiddelen afkomstig is van residuen in het afvalwater via uitwerpselen, kan je deze beperken door overconsumptie van farmaceutische producten te vermijden.  

• Koop alleen die geneesmiddelen die je echt nodig hebt en leg geen voorraad aan "voor het geval dat".  
• Talloze goedaardige aandoeningen genezen spontaan en vereisen niet noodzakelijk medicatie, bijvoorbeeld verkoudheid. Raadpleeg je arts voor een diagnose, maar vraag niet elke keer om een voorschrift.  
• Vraag je arts naar het nut van de voorgeschreven behandeling: is ze echt noodzakelijk? Moet je het hele flesje innemen? 

3. Geef de voorkeur aan aangepaste hoeveelheden  

• Als je zelden of nooit hoofdpijn hebt, kies dan voor het kleinste doosje aspirine in plaats van een grote verpakking.  
• Koop geneesmiddelen pas op het moment dat je ze nodig hebt, in plaats van met het oog op een onzeker gebruik.  

Door deze reflexen toe te passen, help je de vervuiling door geneesmiddelen te verminderen door ze op een verantwoorde wijze te gebruiken.  

Artsen en apothekers spelen een essentiële rol bij de vermindering van de milieu-impact van geneesmiddelen. Daarvoor kunnen ze verschillende goede praktijken toepassen: 

1. Op oordeelkundige wijze voorschrijven

• Voorschriften beperken voor gevallen waarin ze echt noodzakelijk zijn, vooral voor antibiotica en andere te vermijden behandelingen.  
• De dosissen aanpassen aan het gewicht van de patiënt om de uitscheiding van werkzame stoffen in urine en ontlasting te verminderen.  
• De voorkeur geven aan aangepaste verpakkingen om verspilling en de toename van ongebruikte geneesmiddelen te vermijden.  

2. Patiënten sensibiliseren om geneesmiddelen op verantwoorde wijze te gebruiken:  

• Uitleggen hoe belangrijk het is om uitsluitend de vereiste behandelingen te volgen en niet uit voorzorg een voorraadje geneesmiddelen aan te leggen.  
• Het terugbrengen van ongebruikte geneesmiddelen naar de apotheek aanmoedigen in plaats van ze op onjuiste wijze te verwijderen (gootsteen, toilet, vuilnisbak). 

3. De voorkeur geven aan meer ecologische alternatieven:  

• Indien mogelijk natuurlijke en biologisch afbreekbare behandelingen met een beperkte milieu-impact voorschrijven. 

Net als geneesmiddelen bedoeld voor de mens hebben ook diergeneeskundige middelen een grote milieu-impact. Het gebruik hiervan moet zorgvuldig worden gecontroleerd en vereist verantwoorde praktijken om de effecten ervan te beperken. Het is essentieel dat dierenartsen deze behandelingen zo weinig mogelijk voorschrijven.  

Overheden beschikken over meerdere hulpmiddelen om vervuiling door geneesmiddelen te verminderen. Ze kunnen handelen volgens drie hoofdpijlers:  

• Sensibilisering van het publiek over het gebruik en de verwijdering van geneesmiddelen.  
• Een verbeterde behandeling van het afvalwater.  
• Regulering van de farmaceutische sector.  

Sensibilisering van het publiek  

Overheden kunnen en moeten:  

• De bevolking informeren over de milieurisico’s door overconsumptie en een verkeerde verwijdering van geneesmiddelen.  
• Goede praktijken aanmoedigen, zoals het terugbrengen van ongebruikte geneesmiddelen naar de apotheek en een weloverwogen gebruik.  

De Belgische overheden hebben rondom dit onderwerp al sensibiliseringscampagnes georganiseerd, vooral om het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen te beperken. In heel Europa is België koploper wat het gebruik van benzodiazepines en aanverwante middelen (Z-drugs) betreft.  

Verbeterde behandeling van afvalwater  

Overheden zouden de waterzuiveringsbedrijven moeten verplichten een vierde behandelingsniveau aan waterzuiveringsstations toe te voegen, naar het voorbeeld van Zwitserland, zodat deze doeltreffender zijn tegen residuen van geneesmiddelen. Natuurlijk moeten we beseffen dat de kosten hiervan zullen worden verrekend met de prijs van het water die de consument betaalt.  

Er bestaan inderdaad verschillende waterbehandelingsniveaus:  

• Primaire behandeling: een eenvoudig sedimentatieproces om zwevende vaste deeltjes te filteren (fysisch en/of chemisch proces).  
• Secundaire behandeling: organische materialen laten afbreken door micro-organismen (biologisch proces), om te garanderen dat water van goede kwaliteit terug in het milieu terechtkomt.  
• Tertiaire behandeling: hoofdzakelijk de verwijdering van stikstof en fosfor uit geloosd water (bacterieel proces). Deze behandeling is meer veeleisend en is bedoeld voor water dat naar kwetsbare gebieden wordt geleid, zoals kwetsbare ecosystemen of zwemwater.  
• Quaternaire behandeling: aanvullende desinfecterende behandeling om de hoeveelheid geloosde micro-organismen en micropolluenten te verminderen (behandeling mogelijk door ozonisatie, ultraviolette straling enz.).  

In België worden over het algemeen de twee eerste behandelingsniveaus van afvalwater gebruikt. In Wallonië, dat in zijn geheel als kwetsbaar gebied wordt aangeduid, is de tertiaire behandeling verplicht voor agglomeraties van meer dan 10 000 inwonerequivalenten (IE). Een tertiaire behandeling wordt ook toegepast in twee waterzuiveringsstations in Brussel. In het algemeen zijn deze technologieën goed gekend en worden ze reeds op grote schaal toegepast in Europa.  

Volgens de Europese Richtlijn inzake de behandeling van stedelijk afvalwater, zal de evolutie van de behandeling van afvalwater verschillende stappen volgen:  

• Vanaf 2039: tertiaire behandeling (verwijdering van stikstof en fosfor) verplicht voor alle zuiveringsstations vanaf 150 000 IE.  
  
  
• Vanaf 2045: deze verplichting wordt uitgebreid naar alle stations vanaf 10 000 IE.  
  
  
• Vanaf 2045: quaternaire behandeling, voor de verwijdering van een grote waaier van micropolluenten, verplicht voor stations vanaf 150 000 IE. Deze behandeling zal ook worden opgelegd aan stations vanaf 10 000 IE, op basis van een risicobeoordeling.  

Het zou wenselijk zijn om de invoering van deze maatregelen voor de versterking van de kwaliteit van de behandeling van afvalwater en voor een betere bescherming van het milieu tegen micropolluenten, zoals residuen van geneesmiddelen, te versnellen.  

Regulering van de farmaceutische sector  

Om de milieu-impact van geneesmiddelen te beperken, is het essentieel om speciale voorschriften aan de farmaceutische sector op te leggen. Er kunnen een aantal maatregelen worden overwogen:  

• De milieu-impact opnemen in de beoordeling van geneesmiddelen  
  Elke nieuwe farmaceutische stof zou moeten worden onderworpen aan studies van de milieu-impact alvorens ze op de markt worden toegelaten.  
  
  
• Ecologische etikettering invoeren  
  Door etiketten of indicatoren over de ecotoxiciteit aan te brengen op de verpakking van vrij verkrijgbare geneesmiddelen kan de consument worden geïnformeerd over de milieueffecten ervan.  
  
  
• De toegang tot de meest vervuilende geneesmiddelen beperken  
  Geneesmiddelen met een zware ecologische impact zouden enkel op voorschrift verkrijgbaar moeten worden om overmatig gebruik ervan te beperken.  
  
  
• Verkoop per stuk aanmoedigen  
  Door de verkoop van geneesmiddelen per stuk verplicht te maken of hier de voorkeur aan te geven, kan verspilling worden verminderd en de aanwezigheid van residuen van geneesmiddelen in het milieu worden beperkt.  

In toepassing van deze voorschriften zouden overheden kunnen voorzien in een betere omkadering van de farmaceutische sector en zo vervuiling door geneesmiddelen aanzienlijk kunnen verminderen. 

Lees meer over Milieu- en chemische vervuiling