Hoe beoordelen wij de verkoop van zelftests

Voor dit onderzoek bezochten onze anonieme onderzoekers 101 apothekers doorheen het hele land. Bij de ene helft vroegen we naar een zelftest voor darmkanker, bij de andere helft eentje voor hiv. Aangezien het hier gaat om ernstige aandoeningen kan een slechte begeleiding grote gevolgen hebben.

We beoordeelden de dienstverlening van de apotheker op drie cruciale punten. Stelt hij de juiste vragen om in te schatten of de zelftest in dit specifiek geval nuttig is? Geeft hij bijkomende informatie? En levert hij de zelftest af, mét de juiste instructies om de test correct te kunnen uitvoeren en interpreteren?

Darmkankertest

51 Belgische apothekers kregen in juni 2019 een 54-jarige dame over de vloer, met de vraag om een zelftest voor darmkanker. In eerste instantie moet de apotheker vijf vragen stellen om in te kunnen schatten of zo’n test wel nut heeft:

• Is de test voor u?
• Hoe oud bent u?
• Hebt u al een dokter geraadpleegd of een onderzoek ondergaan?
• Hebt u klachten?
• Komt er darmkanker voor in de familie?

De apotheker zou de 50-plusser eigenlijk moeten vertellen over darmkankerscreening. De kans op dikkedarmkanker neemt immers toe met de leeftijd, vooral vanaf 50 jaar. Omdat vroege diagnose belangrijk is, organiseert de overheid gratis kankerscreenings. Wie ouder is dan 50 ontvangt een oproepingsbrief en een (nauwkeurigere dan de verkochte) zelftest om de stoelgang te laten controleren op sporen van bloed. 

Bij apothekers die de zelftest afleverden, keken we na of ze voldoende uitleg gaven over hoe je de test moet uitvoeren. Naast de uitleg van de test is de interpretatie van het resultaat van een zelftest even belangrijk, en ook de mogelijke resultaten moeten worden besproken.

Een positief resultaat bij de darmkankertest betekent immers enkel dat er bloedsporen in je stoelgang zijn aangetroffen, níet dat je kanker hebt. Negen op de tien keren ligt er een andere oorzaak aan de bron, zoals de ziekte van Crohn. Als de apotheker dat niet uitlegt, zorgt dat voor veel onnodige stress.

Tot slot moet de apotheker de patiënt ook aanraden om naar een dokter te consulteren bij een positief resultaat of verdere klachten. 

Hiv-test

Voor de hiv-test bezocht een 25-jarige homoseksuele man 50 (andere) apotheken omdat hij de avond ervoor onveilige seks zou hebben gehad. Idealiter wordt hier tamelijk snel aan de patiënt meegedeeld dat een zelftest in zijn geval niet opportuun is, omdat de zelftest voor hiv die de apotheker verkoopt pas nut heeft na een wachttijd van (minstens) drie maanden na het risicocontact, aangezien antilichamen zich maar geleidelijk aan ontwikkelen. Meteen na besmetting is de hoeveelheid nog te laag om te detecteren met een commerciële zelftest.

Opnieuw kan de apotheker dat pas inschatten als hij de juiste vragen stelt:

• Is de test voor u? 
• Hoelang is het geleden dat u onveilige seks hebt gehad? 
• Hebt u al een dokter geraadpleegd of een onderzoek ondergaan?

In het beste geval verwezen de apothekers onze onderzoeker daarna door naar de huisarts (die al na zes weken betrouwbaar kan testen) of, nog beter, (aangezien de blootstelling minder dan 72 uur daarvoor was) naar een aidsreferentiecentrum voor een preventieve behandeling met Post Exposure Profylaxis (PEP), een hiv-remmer. Wie daarnaast ook nog eens wees op het belang van condoomgebruik in de toekomst, kon bonuspunten verdienen.

Als de apotheker niet uit zichzelf vroeg naar het laatste onveilige seksuele contact, maar wel zei dat de zelftest pas na drie maanden wachttijd mag worden gebruikt, zette onze onderzoeker de apotheker terug op het juiste spoor door te antwoorden dat het pas gisteren was gebeurd. In die gevallen kocht de onderzoeker de test niet.

We keken ten slotte na of de apotheker de hiv-test al dan niet afleverde. Wanneer de test toch werd afgeleverd, noteerden we ook of de apotheker uitlegde hoe de test moet worden uitgevoerd en geïnterpreteerd. 

Privéruimte

Sinds januari 2010 zou elke apotheker over een privéhoekje moeten beschikken. Dat is een discrete ruimte waar patiënten vertrouwelijk en zonder gêne met hun apotheker kunnen praten over gevoelige onderwerpen. In beide scenario’s ging het wel degelijk over aandoeningen die je doorgaans liever privé houdt. We keken dus ook na of patiënten naar een privéhoekje werden begeleid.