Hoe plasticvervuiling het milieu en onze gezondheid bedreigt

De wereldwijde productie van plastic is sinds de jaren vijftig spectaculair gestegen, van 1,5 miljoen ton in 1950 tot bijna 460 miljoen ton in 2019. En ze blijft toenemen. Naar schatting zal de productie ervan in 2030 meer dan 600 miljoen ton bedragen.

Deze stijging is te wijten aan de groeiende vraag naar goedkope plastic producten voor eenmalig gebruik in verschillende sectoren, zoals die van de verpakkingen, consumptiegoederen, transport en bouw. Vandaag eindigt 81 % van de geproduceerde plastic producten binnen het jaar op de afvalberg.

Poging om plastic voor eenmalig gebruik te beperken

In mei 2019 heeft een Europese richtlijn het gebruik van bepaalde plastic producten voor eenmalig gebruik geleidelijk aan verboden. Sinds juli 2021 is de verkoop van de volgende plastic producten verboden: wattenstaafjes; bestek en borden, rietjes, roerstaafjes, ballonstokjes, polystyreen voedselrecipiënten en bekers. De producten die onder de wetgeving vallen, vertegenwoordigen 70 % van al dit afval.

Andere landen in de wereld zijn ook begonnen met een verbod op plastic voor eenmalig gebruik, zoals Kenia, Tanzania, Rwanda, Chili en India, waar al enkele jaren een verbod op plastic zakken van kracht is. In het Caribisch gebied zijn dozen van geëxpandeerd polystyreen en plastic producten voor eenmalig gebruik sinds 2020 verboden. Dit zijn nationale verboden die helaas alleen betrekking hebben op bepaalde categorieën van wegwerpplastic.

Aangezien geen enkele plek ter wereld aan de plasticvervuiling kan ontsnappen, moeten de verbodsbepalingen op internationaal niveau worden georganiseerd. De VN bereidt een internationaal verdrag over plasticvervuiling voor, waarvan de onderhandelingen in mei 2023 starten.

De productie van plastic afval bedroeg 353 miljoen ton in 2019. Sinds 1950 is er meer dan 8,3 miljard ton plastic geproduceerd, waarvan slechts 9 % is gerecycled, 12 % is verbrand en de rest is verzameld op stortplaatsen of in het milieu waar het is achtergebleven. En de levensduur van plastic? Schattingen gaan uit van 450 jaar tot oneindig.

Onaangepast beheer van plastic afval is een van de belangrijkste oorzaken van plasticvervuiling.

Ontwikkelingslanden, vooral die met een ontoereikende infrastructuur voor afvalbeheer, dragen onevenredig veel bij aan plasticvervuiling. Volgens een nieuw rapport van de OESO zal tegen het huidige tempo de hoeveelheid wereldwijd geproduceerd plastic afval tegen 2060 verdrievoudigen, waarvan ongeveer de helft op de vuilnisbelt zal belanden en minder dan een vijfde zal worden gerecycled.

In Europa is de terugwinning van energie de meest gebruikelijke manier om plastic afval te doen verdwijnen, gevolgd door recycling. 25 % van het gegenereerde plastic afval wordt begraven. Momenteel wordt bijna een derde van het plastic verpakkingsafval gerecycled. De helft van het ingezamelde plastic afval voor recycling wordt geëxporteerd voor verwerking buiten de Europese Unie. Er is namelijk een gebrek aan capaciteit, technologie en financiële middelen om dit afval lokaal te verwerken. De Europese Unie streeft ernaar om tegen 2025 minstens 50 % van haar plastic verpakkingsafval te recyclen en 55 % tegen 2030.

Schadelijk individueel gedrag

Naast de toenemende plasticproductie door bedrijven en het afvalbeheer door de overheid dat soms te wensen overlaat, kunnen we individueel gedrag niet vrijpleiten van alle verantwoordelijkheid voor de plasticvervuiling waarmee we worden geconfronteerd. Gebrek aan milieubewustzijn, niet-naleving van de voorschriften voor afvalbeheer, zwerfvuil dat overal wordt weggegooid, dragen daar grotendeels toe bij.

Het recyclen van plastics is essentieel om plasticvervuiling te verminderen, maar in veel delen van de wereld blijft het recyclingpercentage laag.
Dit lage percentage is te wijten aan verschillende factoren, zoals het gebrek aan recyclinginstallaties, de kosten die aan recycling zijn verbonden en de afwezigheid van regelgeving om recycling aan te moedigen.

De belangrijkste problemen die de recycling van plastics bemoeilijken, zijn de kwaliteit en de prijs van gerecycleerde producten in vergelijking met nieuwe producten.
Ten slotte hebben verwerkers van plastics grote hoeveelheden gerecycleerde plastics nodig, vervaardigd volgens strikt gecontroleerde specificaties en tegen een concurrerende prijs. Aangezien plastics zich aanpassen aan en afhankelijk zijn van de esthetische en praktische behoeften van elke fabrikant, bemoeilijkt de diversiteit aan grondstoffen het recyclageproces. Dit maakt het proces ook duurder en tast de kwaliteit van het eindproduct aan. Als gevolg hiervan groeit de vraag naar gerecycleerde plastics snel, maar in 2018 was deze slechts goed voor 6 % van de Europese vraag naar plastics.

Beperkingen die inherent zijn aan de recycling van plastic

• Kwaliteit en zuiverheid van het gerecycleerde materiaal: gerecycleerd plastic kan onzuiverheden of verontreinigingen bevatten die de kwaliteit en de sterkte kunnen beïnvloeden. Het mengen van verschillende soorten plastics tijdens het recyclingproces kan bijvoorbeeld de kwaliteit van het gerecycleerde materiaal verminderen.
• Kosten en complexiteit van het recyclageproces: Het plastic recyclageproces kan duur en complex zijn, vooral als het gaat om het sorteren, reinigen en verwerken van verschillende soorten plastic. Voor sommige soorten plastic kunnen de kosten onbetaalbaar zijn.
• Beschikbaarheid en inzameling: recycleerbaar plastic kan alleen worden gerecycled als het in voldoende hoeveelheden wordt ingezameld. Het inzamelen en sorteren van plastic kan moeilijk en duur zijn, vooral in plattelandsgebieden of ontwikkelingslanden.
• Beperkte levensduur: zelfs gerecycled plastic heeft een beperkte levensduur en zal uiteindelijk vergaan. Daarom zul je het op het einde van zijn levensduur moeten weggooien.
• Negatieve milieueffecten van recycling, zoals het energieverbruik, de productie van broeikasgassen en de afvalproductie. Ook het transport van plastic afval kan negatieve effecten op het milieu hebben.

Microplastics: waarover gaat het?

Microplastics zijn kleine plastic deeltjes, meestal met een diameter van minder dan 5 millimeter. Deze grootte kan soms slechts enkele honderden nanometers bedragen. Dit komt overeen met een dikte die 70 keer kleiner is dan die van een menselijk haar. Ze kunnen onregelmatig of bolvormig zijn en verschillende chemische additieven bevatten. Ze komen voor in de lucht, in het water, in de bodem en in levende organismen.

Microplastics kunnen onbedoeld ontstaan door slijtage van grotere stukken plastic. Flessen, tassen en visnetten kunnen afbreken in microplastics als gevolg van blootstelling aan de elementen en mechanische slijtage. De plastics die de zeeën en de oceanen vervuilen, breken af naarmate ze in het water blijven en worden steeds kleiner, tot “nanoplastics”, die kleiner zijn dan een micrometer (een duizendste van een millimeter). Dus zelfs als er geen enkel plastic meer in de oceaan zou terechtkomen, zal het aantal microplastics naar verwachting tegen 2050 verdubbelen.

Microplastics kunnen ook opzettelijk worden gemaakt en voor een specifiek doel aan producten worden toegevoegd, zoals in cosmetica of in verf.

Microplastics uit verschillende bronnen in het milieu:

Deze kleine plastic bolletjes worden vanwege hun schurende eigenschappen vaak toegevoegd aan cosmetische en persoonlijke verzorgingsproducten, zoals scrubs, tandpasta en douchegel. Ze geven ook zachtheid en smeuïgheid aan zepen, crèmes en reinigingsmelk. Of men gebruikt ze in de vorm van glitters in make-up. Als je deze producten gebruikt, komen ze rechtstreeks in het afvalwater terecht en zo eindigen ze misschien in de oceanen. Je vindt ze ook in meststoffen, gewasbeschermingsmiddelen, huishoudelijke en industriële detergenten, schoonmaakmiddelen, verf en producten die in de olie- en gasindustrie worden gebruikt.
Deze kleine plastic deeltjes worden gebruikt als grondstof bij de vervaardiging van verschillende plastic producten. Men gebruikt ze ook om kunstgrasvelden op te vullen. Ze kunnen tijdens het transport of de behandeling per ongeluk in het water terechtkomen.
Bij het wassen van kleding en textiel van synthetische materialen of gerecycleerde plastics, zoals polyester, nylon en acryl, komen er kleine plastic vezels vrij. Deze vezels, die microplastics zijn, komen vervolgens terecht in het afvalwater en uiteindelijk in de rivieren, de meren en de oceanen.
Autobanden bevatten rubberen en plastic bestanddelen die tijdens het rijden slijten. De resulterende deeltjes, waaronder microplastics, worden weggespoeld en kunnen in de oceanen terechtkomen.
Coatings en verf op kunststofbasis, die vooral die op boten worden gebruikt, kunnen bij blootstelling aan water en de elementen uiteenvallen en fragmenteren tot microplastics.

Microplastics dringen ecosystemen binnen.

Er bevinden zich al 5000 miljard stukjes plastic in de oceanen, van het oppervlak tot de diepzeebodem, van de polen tot de kusten van de meest afgelegen eilanden. Als de huidige trend zich voortzet, zal er volgens het World Economic Forum in 2050 meer plastic dan vis in de oceanen zijn.

Plastic afval overspoelt ook de habitats op land door de fysische en chemische eigenschappen van de bodem te veranderen. Ze kunnen de doorstroming van water en voedingsstoffen door de bodem belemmeren, wat negatieve effecten kan hebben op de plantengroei en de organismen die daar leven.Vooral omdat deze microplastics hardnekkige verontreinigende stoffen kunnen absorberen, opeenhopen en transporteren.

Ze kunnen nog steeds dienen als substraat voor het transport van invasieve soorten, zoals algen of ongewervelde dieren die nieuwe habitats innemen en ecosystemen verstoren. Tot slot kunnen ze worden bedekt met een biofilm, opgebouwd uit micro-organismen en organisch materiaal, die bepaalde dieren aantrekt.

Daarom slikken veel zee- en landdieren deze microplastics in, wat leidt tot een verminderde energie-inname, spijsverteringsproblemen, zelfs verstopping van het spijsverteringsstelsel, inwendige letsels en in sommige gevallen de dood.
Microplastics kunnen zo via de voedselketen van het ene dier op het andere overgaan, met negatieve gevolgen voor wie ze inneemt. Ook bij mensen.

Het is heel belangrijk om de effecten van plastics en microplastics op land- en zeedieren te blijven bestuderen. Vooral om strategieën te implementeren om de plasticvervuiling te verminderen en de ecosystemen en hun bewoners te beschermen.

Impact van microplastics op het zeeleven

60 à 80 % van het zwerfvuil in de zee bestaat uit plastic afval: sigarettenfilters, flessen, kurken, voedselverpakkingen, zakken of bakken van polystyreen, visnetten. Ongeveer 80 % van dit plastic afval is afkomstig van landelijke bronnen, terwijl de resterende 20 % afkomstig is van bronnen op zee, zoals schepen en booreilanden.

Meer dan 1,1 miljoen zeedieren, waaronder vissen, vogels en zeezoogdieren, sterven jaarlijks als gevolg van deze plasticvervuiling. 90 % van de zeevogels heeft plastic ingeslikt en dit percentage zal naar verwachting stijgen tot 99 % in 2050.
Dieren slikken microplastics onder meer in omdat ze op voedsel lijken. Zo kunnen vissen, schaaldieren en walvissen plastic deeltjes die in de oceaan drijven aanzien voor plankton of andere kleine organismen.

Microplastics zijn vaak zo klein dat dieren ze kunnen innemen wanneer ze zich met hun gebruikelijke voedsel voeden. Mosselachtigen, zoals mosselen en oesters, filteren bijvoorbeeld het water om zich met plankton te voeden en kunnen daardoor microplastics uit het water opnemen.

Microplastics kunnen door koralen worden ingeslikt of zich ophopen in spleten en gaten in het rif. Dat verstoort de waterstroming en de uitwisseling van voedingsstoffen. Koralen zijn een essentiële habitat en voedselbron voor een grote verscheidenheid aan mariene soorten.

In 2022 bracht het Wereld Natuur Fonds een rapport uit over de toestand van de biodiversiteit dat aantoont dat deze plastic invasie de mariene biodiversiteit bedreigt en waarin de wereldleiders worden opgeroepen om snel verbintenissen aan te gaan met betrekking tot doelstellingen die worden bekrachtigd door een internationaal verdrag.

Impact van microplastics op landdieren

Plastics en microplastics hebben ook negatieve effecten op in het wild levende landdieren.

Vogels, zoogdieren en reptielen kunnen stukjes plastic inslikken omdat ze het als voedsel aanzien of omdat ze prooien eten die besmet zijn met microplastics.

Microplastics kunnen zich ophopen in de bodem en worden opgenomen door bodemorganismen zoals regenwormen en insecten. Vervolgens kunnen landdieren deze organismen opeten, waardoor microplastics zich ophopen in de voedselketen op land en mogelijk gezondheidseffecten veroorzaken bij de dieren en de mensen die ze consumeren.

Landdieren kunnen ook verstrikt raken in plastic afval, zoals achtergelaten visnetten, plastic zakken of verpakkingen. Verstrikking kan leiden tot verwondingen, verminderde mobiliteit, moeite met eten en uiteindelijk de dood door wurging of uitputting.

Eenmaal in het milieu zijn microplastics niet biologisch afbreekbaar. Ze stapelen zich op.

Mensen krijgen microplastics binnen door de inname van verontreinigd water, zout, zeevruchten en ander besmet voedsel.In 2018 analyseerde Testaankoop zeezout, mosselen en garnalen en vond in de helft van de geteste stalen microplastics.

0,1 à 5 g microplastics ingenomen per week

De WHO stelt dat microplastics groter dan 150 micron normaal gesproken niet door het menselijk lichaam worden opgenomen, en dat de opname van kleinere deeltjes moet worden beperkt. De organisatie schat echter dat de opname van zeer kleine microplasticdeeltjes, waaronder nanodeeltjes, hoger zal zijn, ook al zijn de gegevens hierover zeer beperkt.

Uit een studie uitgevoerd door de Universiteit van Newcastle in Australië in opdracht van WWF International in 2019, met als titel “No Plastic in Nature: Assessing Plastic Ingestion from Nature to People”, blijkt dat de consumptie van courante voedingsmiddelen en dranken kan leiden tot een wekelijkse inname tot 5 gram plastic, afhankelijk van het consumptiepatroon, wat overeenkomt met het gewicht van een kredietkaart.

De studie is gebaseerd op gegevens van 52 eerdere onderzoeken naar de aanwezigheid van microplastics in water, voedsel en lucht. Volgens deze studie zijn de belangrijkste bronnen van inname van microplastics drinkwater (zowel uit flessen als uit de kraan), zeevruchten, zout en bier. De onderzoekers schatten dat mensen wereldwijd gemiddeld tussen 0,1 en 5 g microplastics per week zouden kunnen binnenkrijgen, afhankelijk van hun voedingspatroon.

Welke risico's vormen microplastics voor ons?

Volgens de WHO zijn de gezondheidsrisico’s verbonden aan microplastics voornamelijk drieledig: het risico van de inname, de chemische risico's en de risico’s verbonden aan de aanwezigheid van samengeklonterde bacteriën (biofilm).

Er is nog weinig kennis over de gezondheidseffecten van de inname van microplastics door de mens. Verder onderzoek is nodig om de mogelijke risico's voor de menselijke gezondheid vast te stellen. Hoewel het onderzoek naar deze risico's nog in zijn kinderschoenen staat, heeft blootstelling aan microplastics in labostudies geleid tot een groot aantal negatieve (eco)toxische en fysische effecten op levende organismen.

Microplastics als dragers van verontreinigende stoffen

Bijkomend gevaar: microplastics kunnen hardnekkige verontreinigende stoffen, zoals pesticiden en zware metalen, uit het milieu opnemen of chemische additieven of onzuiverheden bevatten.

Bij inname kunnen deze verontreinigende stoffen in het menselijk lichaam terechtkomen, wat kan leiden tot gezondheidsproblemen zoals hormonale stoornissen, voortplantingsproblemen en een verhoogd risico op kanker. Gezien hun nanoscopische grootte kunnen zij zich via de bloedbaan door het lichaam verplaatsen en alle organen bereiken. Sommige studies hebben aangetoond dat hormoonverstoorders toxische effecten kunnen hebben op het menselijk lichaam bij concentraties van nanogrammen.

Sommige studies suggereren verder dat de blootstelling aan microplastics ook het immuunsysteem kan aantasten, waardoor ontstekingsreacties ontstaan en het vermogen van het lichaam om infecties te bestrijden mogelijk verzwakt.

De strijd tegen plasticvervuiling vereist een gediversifieerde aanpak, met een combinatie van verschillende oplossingen om plastic afval en hun impact op het milieu efficiënt te verminderen.
Overheden, bedrijven en consumenten hebben een gedeelde verantwoordelijkheid om deze strijd te voeren. Iedereen moet duidelijk een rol spelen om het probleem van plasticvervuiling aan te pakken en de impact ervan op het milieu en de menselijke gezondheid te minimaliseren.

Overheidsbeleid, regelgeving en beter afvalbeheer

Regeringen moeten een beleid voeren om het gebruik van plastics (vooral eenmalig gebruik) te verminderen, zoals het instellen van verboden, belastingen of stimuleringsmaatregelen om duurzame producten te gebruiken.

Men moet ook fabrikanten aanmoedigen om producten en verpakkingen te ontwerpen die gemakkelijker te recyclen zijn (ecodesign), waarbij men materialen gebruikt die compatibel zijn met bestaande recyclingsystemen. Ook de regelgeving voor afvalbeheer moet worden aangescherpt, zodat de producenten van plastics de verantwoordelijkheid op zich moeten nemen voor de inzameling, de verwerking en de recycling van hun producten na gebruik. En investeren in moderne en efficiënte recyclinginstallaties om het recyclingpercentage van plastics te verhogen en de hoeveelheid plastic afval te verminderen dat in stortplaatsen of in het milieu terechtkomt.

Experts benadrukken ook het belang van afvalwaterzuivering (uitwerpselen en chemicaliën) die meer dan 90 % van de microplastics in afvalwater verwijdert. Momenteel beschikt een groot deel van de wereldbevolking nog niet over geschikte afvalwaterzuiveringssystemen, voornamelijk door een gebrek aan financiële middelen.

Ten slotte kan ook de ondersteuning van opruimingsinitiatieven om plastic afval uit het milieu te halen, in het bijzonder uit kritieke gebieden zoals stranden, rivieren en oceanen, bijdragen tot de bestrijding van plasticvervuiling.

Energietransitie en afstappen van fossiele brandstoffen

Aangezien de meeste plastics worden gemaakt van bijproducten van olieraffinage en aardgasverwerking, is de productie van plastics nauw verbonden met de petroleumindustrie. De vermindering van de plasticproductie moet daarom hand in hand gaan met de energietransitie en de inruiling van fossiele brandstoffen voor hernieuwbare energie.

Consumentenbewustzijn

Consumenten moeten zich bewust zijn van de milieu- en gezondheidseffecten van plasticvervuiling. Zij moeten worden aangemoedigd om zich verantwoord te gedragen.
Zorg er ook voor dat ze plastic voor eenmalig gebruik vervangen door duurzame en herbruikbare materialen, zoals glas, metaal, bamboe of biologisch afbreekbare en composteerbare materialen.
En informeer hen over het belang van recycling, goede sorteer- en inzamelingspraktijken voor plastic afval om efficiënt te kunnen recycleren.

Er zijn veel manieren om ons plasticverbruik te verminderen en het milieu te helpen beschermen. Hier zijn enkele ideeën:

1. Gebruik herbruikbare tassen: neem canvas of herbruikbare tassen mee als je winkelt. Of gebruik een boodschappenwagentje om plastic tassen voor eenmalig gebruik te vermijden. Die laatste zijn vandaag verboden, maar worden helaas in sommige winkels of markten nog steeds gebruikt.

2. Vermijd plastic flessen: koop geen flessenwater, maar drink kraantjeswater en gebruik een roestvrijstalen waterfles die je kunt vullen en meenemen.

3. Kies producten zonder verpakking en vermijd oververpakte producten: koop voedsel in bulk en breng je eigen herbruikbare recipiënt mee.

4. Recycleer correct: sorteer je recycleerbare afval correct en gooi het in de juiste containers.

5. Koop duurzame producten die langer meegaan, in plaats van wegwerpproducten of producten voor eenmalig gebruik, zoals goedkope gadgets of speelgoed.

6. Kies alternatieven voor plastic: zoals kartonnen opbergdozen, glazen flessen en bokalen, houten keukengerei, Pyrex-vormen, roestvrijstalen waterketels, metalen vuilnisbakken, enz.

7. Maak je eigen schoonmaakmiddelen op basis van natuurlijke producten zoals natriumbicarbonaat, azijn, zwarte zeep, sodakristallen. Doe de mengsels in herbruikbare verstuivers.

8. Koop geen kledij van synthetische materialen die tijdens het wassen plastic vezels afgeven.

9. Kies voor houten speelgoed en stoffen poppen in plaats van plastic.

10. Vermijd cosmetica of schoonmaakproducten die plastic microkorrels bevatten: scan het product met de app Beat the Microbead. Die identificeert producten die plastic microkorrels bevatten.

11. Doe mee aan opruimcampagnes voor plastic afval.