De ecologische voetafdruk van boodschappentassen
Waarom een onderzoek?
Je doet inkopen in de supermarkt en je krijgt er verschillende boodschappentassen aangeboden: van plastic (zoals de zakken die aan de kassa van supermarkten worden verkocht), van gerecycleerd bruin papier, van jute en (bio)katoen. Weet jij dan welke zak je het best kiest om je ecologische voetafdruk zo klein mogelijk te houden (als je enkel rekening houdt met het gebruik)? En zijn er zakken die je het best links laat liggen?
Het antwoord is niet zo vanzelfsprekend als je op het eerste gezicht zou denken. “Zeker geen plastic!”, denk je misschien spontaan. Of “zo natuurlijk mogelijk en bij voorkeur bio, dus de katoenen zak… ”
Een duidelijk antwoord op een complex probleem
Ook wij stelden ons de vraag. En het leek ons wel wat om de vele honderdduizenden consumenten die inkopen doen in een supermarkt en stilstaan bij de milieu-impact van de keuzes die ze dagelijks maken, een relevant en nuttig antwoord te geven.
In de Europese Unie passeerden al heel wat politieke initiatieven en maatregelen de revue om het gebruik van sommige soorten zakken, meer bepaald de plastic zak, aan banden te leggen. Maar op de vraag naar ecologische alternatieven voor de plastic zak voor eenmalig gebruik kwam vooralsnog geen eenduidig antwoord. Zo bleek uit een Spaans onderzoek naar het transport van groenten en fruit op het Iberisch Schiereiland dat herbruikbare plastic kratten – in een directe vergelijking – de voorkeur genieten op die van karton voor eenmalig gebruik (Abejón et al. 2020). Een ander onderzoek concludeerde dat er door het verbod op plastic voor eenmalig gebruik minder plastic afval in zee terechtkomt, maar dat dat wel voor een hogere uitstoot zorgt die op zijn beurt leidt tot aquatische toxiciteit op zee (Herberz et al. 2020).
Er is dus altijd nood aan een meer doorgedreven analyse, met name door rekening te houden met lokale alternatieven voor de verschillende soorten boodschappentassen. Met de hulp van andere Europese consumentenorganisaties hebben we niet minder dan 96 stalen van supermarktzakken verzameld en geanalyseerd. De resultaten van ons onderzoek zijn verbijsterend. Wedden dat je nooit nog op dezelfde manier naar je boodschappentas kijkt?
- Onze resultaten : de mythe doorprikt
Om de milieu-impact van de verschillende zakken te kwantificeren, te bepalen welke de beste alternatieven zijn en welke alternatieven je het best vermijdt omwille van hun grote voetafdruk, hebben we elke zak geanalyseerd. Bij die analyse hebben we rekening gehouden met alle stadia van zijn levenscyclus (LCA), namelijk van de 'geboorte' tot de 'dood' van de zak: van de winning van de grondstoffen waaruit de zak is vervaardigd, over de fabricage (kleurstoffen, inkt voor de erop aangebracht slogans, land van herkomst en transport, gebruik van gerecycleerde of composteerbare materialen, enz.) tot de zak finaal wordt weggegooid/gerecycleerd. We hebben hiervoor de meest relevante indicatoren voor de ecologische voetafdruk gehanteerd, bijvoorbeeld de toxiciteit voor de mens, de ecotoxiciteit voor zoet water of nog de uitputting van watervoorraden.
Daarna hebben we elke zak onderworpen aan een specifiek scenario: een traject afleggen met 10 kg / 20 l boodschappen (met één of twee zakken afhankelijk van het volume). Zodra we wisten welke zak het ‘minst slecht’ was voor de planeet (in dit geval de herbruikbare plastic LDPE-zak), hebben we berekend hoeveel keer je de andere zakken moet gebruiken om even kleine voetafdruk te hebben.
De zakken die we voor België onder de loep namen, hebben we ingezameld bij de supermarkten Carrefour, Cora, Delhaize, Intermarché, Lidl en Match.
Veel ecologische effecten onderzocht
De levenscyclusanalyse (LCA), omkaderd door ISO-normen op internationaal niveau, is een methode voor het beoordelen van milieueffecten die alle fases in de levensduur van een product of dienst combineert. Deze methode maakt het mogelijk om de gevolgen voor het milieu van menselijke activiteiten te kwantificeren. Het begint met de winning van grondstoffen en eindigt met de verwerking van het geproduceerde afval (in dit geval wanneer de zak niet meer wordt gebruikt). De milieueffecten die samenhangen met de input die nodig is om grondstoffen te verwerken en de zakken te vervoeren, en de output die de productie genereert – doorgaans uitstoot in de atmosfeer, water en afval - worden ook in aanmerking genomen.
We hebben verschillende categorieën van milieueffecten geanalyseerd, bijvoorbeeld klimaatverandering, ecotoxiciteit op water, eutrofiëring van zoet water, oceanen en de bodem (door een teveel aan voedingsstoffen raak het ecosysteem uit balans), toxiciteit voor de mens (al dan niet kankerverwekkende effecten), uitputting van minerale, fossiele en hernieuwbare bronnen, de vorming van fotochemische verontreinigende stoffen zoals ozon en fijne deeltjes. De belangrijkste categorieën voor alle soorten zakken zijn toxiciteit voor de mens, kankerverwekkende effecten, menselijke toxiciteit, niet-kankerverwekkende effecten en ecotoxiciteit van zoet water. Uitputting van watervoorraden is erg belangrijk voor zakken van katoen en jute.
De meeste zakken uit ons onderzoek zijn afkomstig uit Azië. We houden rekening met het transport van de plek waar ze worden geproduceerd naar de plek waar ze worden gebruikt. Voor de in Europa geproduceerde zakken gaan we ervan uit dat ze met de vrachtwagen worden verdeeld in een straal van 1 500 km. Voor de Aziatische zakken nemen we aan dat ze met de vrachtwagen worden vervoerd van de plek waar ze worden geproduceerd naar de dichtstbijzijnde haven. Van daaruit gaan ze naar Europa (1 500 km in dat werelddeel), daarna worden ze 16 000 km over zee vervoerd, en tot slot leggen ze nogmaals 1 500 km in af zodra ze in Europa zijn.
Om een analyse mogelijk te maken, moeten de verschillende alternatieven onderling vergelijkbaar zijn. Het is dus van cruciaal belang om een realistische en aangepaste functionele eenheid te hanteren om zakken van verschillende afmetingen te vergelijken. Aangezien er meerdere alternatieven bestaan om boodschappen van de supermarkt tot thuis te transporteren, moet de functionele eenheid rekening houden met een aankoopscenario. In dit geval is dat een volume van 20 liter en een gewicht van 10 kilo vervoeren in één keer op één enkel traject.
Enkel de zakken die nodig zijn om de functionele eenheid te vullen, werden gekocht (meer dan één voor zakjes van een kleiner formaat). Ze werden nieuw gekocht en één keer gebruikt, daarna beschouwd als afval. Sommige zakken worden echter ontworpen om meermaals gebruikt te worden: we gaan dus ook in op het aantal keer dat de zak moet herbruikt worden om een lagere of dezelfde ecologische voetafdruk te hebben als in het basisscenario (met de minst vervuilende zak, die van herbruikbaar LDPE).
Analyse van de materialen en de volumes
De zakken mogen gemaakt zijn van verschillende materialen: LDPE of polypropyleen, katoen, jute, papier, polyester of meerdere materialen (metaal, plastic) zoals voor de boodschappentrolley. We hebben ook gekeken naar secundaire materialen (lijm, inkt/verf, gerecyclede of biomaterialen, de productiemethode zoals het weven van de handvatten bijvoorbeeld).
Verschillende soorten plastic
- Polyetheen is een polymeer (een grote molecule) van ethyleen uit de petrochemie en dus een derivaat van olie. Dit soort plastic komt het vaakst voor en wordt het meest gebruikt. Het is sterk verspreid omdat dit materiaal het voordeel biedt erg goedkoop te zijn en makkelijk te manipuleren en te verwerken. Polyethyleen werd snel een gevestigde waarde vanwege zijn fysische en chemische weerstand.
Er bestaan twee varianten van polyetheen: HDPE en LDPE. Het zijn de meest gebruikte materialen om bijvoorbeeld plastic zakken te maken.
HDPE staat voor hogedichtheidpolyetheen (high-density polyethylene). Dit plastic is halfstijf door zijn lineaire structuur. Het is transparant en brozer dan LDPE. Je herkent het omdat het makkelijk kreukt en lawaai maakt bij aanraking. Het wordt voornamelijk gebruikt om kruiken en flessen te maken (voor chemische of onderhoudsproducten), speelgoed, opbergdozen, keukengerei, enz.
LDPE staat voor lagedichtheidpolyetheen (low-density polyethylene). Dit soepele, rekbare materiaal heeft een lagere mechanische weerstand dan HDPE. Het ontspant sneller en is gemakkelijk doorboorbaar. LDPE is zacht bij aanraking en maakt geen lawaai als je het kreukt. Het dient voornamelijk voor de productie van verpakkingsfolie, zakjes en soepele flacons voor cosmetische producten. Het voordeel van polyetheen is dat het makkelijk kan worden gerecycleerd.
-
Polyester is een synthetisch kunstmatig materiaal afgeleid van aardolie dat veel gebruikt wordt in de textielindustrie. Polyester vertegenwoordigt 70 % van de synthetische textielvezels in kleding, maar ook in boodschappentassen. Volgens het WWF heb je ongeveer 1,5 kg olie nodig om 1 kg polyester te produceren. Polyester worden namelijk verkregen uit de chemische synthese van twee oliecomponenten: tereftaalzuur en ethyleenglycol. De productie van deze synthetische chemische materie die gelijkgeschakeld wordt met plastic, vervuilt het milieu in aanzienlijke mate;
- Polypropyleen (PP) is een plastic voor consumentenproducten dat vaak gebruikt wordt voor het vervaardigen van voedselverpakkingen of zakken.
Elke plastic verpakking moet een logo bevatten in de vorm van een driehoek met drie pijlen. Dit logo (de Möbius-/Moebius-ring) geeft aan dat het product recycleerbaar is (wat vreemd genoeg niet betekent dat het zal gerecycleerd worden). Dit symbool en het cijfer dat ermee gepaard gaat, verwijzen naar de aard van het plastic waaruit de houder of de verpakking is vervaardigd.
De resultaten van alle fases van de LCA - Levenscyclusanalyse, die de som van de gevolgen van de productie, de distributie en het einde van de levensduur voor alle categorieën van zakken vertegenwoordigt – tonen dat de verschillende boodschappentassen van het type LDPE (voor eenmalig gebruik, herbruikbaar, met gerecycleerd materiaal, biobased, enz.) een lagere impact hebben in alle categorieën, behalve de categorieën “menselijke toxiciteit, niet-kankerverwekkende effecten” en “uitputting van minerale, fossiele en hernieuwbare bronnen”. De herbruikbare composteerbare plastic zak laat ook interessante resultaten zien voor alle categorieën met betrekking tot milieueffecten (tweemaal gebruiken volstaat).
Als de consument een LDPE-zak kan kiezen met een percentage gerecycleerde materialen (vaak 80 %), dan heeft die zak uiteraard nog betere milieuprestaties dan zijn equivalent zonder gerecycleerd materiaal. Maar als het een kwestie is van kiezen tussen een LDPE-zak en een papieren zak – duurzaam zijn of niet –, dan moet je de papieren zak 8 keer gebruiken om even goed te scoren als de LDPE-zak als je alle milieuaspecten in aanmerking neemt. In beide gevallen heb je twee zakken nodig, dus het verschil in impact ligt niet aan het aantal gebruikte zakken.
De juten zak, die weliswaar veel water vergt om te produceren, scoort beter voor de categorie “menselijke toxiciteit, niet-kankerverwekkende effecten”.
Maar hij scoort op de overige punten wel minder goed dan de zakken van LDPE, polyester, papier of composteerbaar plastic, behalve in vergelijking met polypropyleen voor de categorie “klimaatverandering”, al is het verschil miniem. Een juten boodschappentas moet je dan ook 36 keer hergebruiken om een betere keuze te zijn dan een LDPE-zak (voor eenmalig gebruik). Bestaat de zak uit samengesteld jute, dan heb je twee zakken nodig om tot de functionele eenheid te komen en die moet je dan 68 keer meenemen om een kleinere impact te hebben op het milieu dan de LDPE-zakken.
De polyesterzak haalt de beste punten in de categorie “uitputting van minerale, fossiele en hernieuwbare bronnen”. De slechtste leerlingen zijn biokatoen en de trolley. Hoe komt het dat we de zak in biokatoen helemaal achteraan in het peloton vinden? Deze zak heeft een grotere impact op het milieu dan gewoon katoen, voor de productie ervan heb je 30 % meer teeltruimte per kilo nodig. Resultaat na het winkelen: de gewone katoenen zak moet je 104 keer hergebruiken, de zak van biologisch katoen 154 keer om op dezelfde hoogte te komen als de LDPE-zak (voor eenmalig gebruik). Je bent dus beter af met een zak van polyester of polypropyleen.
Enkele belangrijke nuances
We moeten deze verrassende resultaten natuurlijk nuanceren. De milieuvriendelijkste zak ter wereld is... de zak die je niet koopt, natuurlijk! Daarom gebruik je het best de zak die je al hebt, ook al zijn het niet de beste leerlingen uit onze klas. Je gebruikt zakken ook het best tot ze op de draad versleten zijn, met andere woorden veel langer dan de cijfers in dit onderzoek aangeven. En ten slotte mag je ook niet vergeten om ze te sorteren wanneer je ze uiteindelijk weggooit (blauwe zak/pmd voor plastic, papier & karton voor papieren zakken).
Ook de trolley is interessant en verdient enige toelichting: de metalen en plastic onderdelen maken zijn voetafdruk zo zwaar dat je hem 7 jaar lang tweemaal per week moet gebruiken. Klaar. Maar hij wordt wel vooral gebruikt door mensen die te voet naar de winkel gaan in plaats van met de auto, wat de totale ecologische voetafdruk van deze consumenten sterk vermindert. En dit zijn bovendien consumenten die nooit andere soorten tassen gebruiken, omdat hun aankopen rechtstreeks in hun trolley belanden.
Alles is dus relatief. Uit ons onderzoek blijkt bijvoorbeeld ook dat de meeste van de door ons onderzochte zakken in Azië worden gemaakt. We vonden het interessant om ook de milieueffecten van de verschillende alternatieven te beoordelen als ze allemaal in Europa zouden worden geproduceerd. Dit scenario stelt ons in staat na te gaan of het de materialen van de zakken zijn die het probleem vormen, dan wel of ze ook een goede oplossing zouden kunnen zijn als ze op ons continent zouden worden vervaardigd. In dit geval veranderen de parameters voor de benodigde energie en de afgelegde afstand. De door vervoer veroorzaakte milieu-impact is veel kleiner. Globaal bekeken is voor de meeste onderzochte categorieën het milieueffect van het energieverbruik in Europa maar 10 % van de voetafdruk in Azië. Als we alleen kijken naar buiten Europa geproduceerde zakken, dan zouden we de totale milieueffecten van de levenscyclus met liefst 36 % kunnen terugschroeven als we diezelfde zakken hier zouden produceren.
Onze analyse houdt wel geen rekening met een slecht beheer van het afval op het einde van de levenscyclus. In onze scenario’s worden alle zakken op de juiste manier verwerkt: ze worden gerecycleerd, komen op de vuilnisbelt terecht of in de verbrandingsoven. Maar we weten natuurlijk dat er in werkelijkheid afval achterblijft op de bodem en in de natuur, zonder dat het verwerkt wordt, of dat afval naar het buitenland wordt geëxporteerd, soms onder het voorwendsel van valse recyclage, wat andere gevolgen heeft voor het milieu (bijv. de vorming van microplastics). Deze gevolgen werden in ons onderzoek niet meegerekend.
- Een consument verandert niet graag van zak… Ben jij de supergeorganiseerde klant die nooit vergeet om zelf een boodschappentas mee te nemen naar de winkel? Dan wordt dit jouw toekomstige winkelgezel. De polyesterzak (idealiter met handvatten van nylon en/of gerecycleerd materiaal) scoort beter dan de LDPE-zak omdat je hem maar drie keer hoeft te gebruiken en is milieuvriendelijker dan de polypropyleenzak in alle categorieën die wij hebben onderzocht. Als de polyesterzak gerecycleerde onderdelen bevat of handvatten in nylon (meestal zijn deze zakken groter en volstaat één zak om alle boodschappen in te stoppen, terwijl je van andere zakken twee exemplaren nodig hebt), dan volstaat het om deze zak twee keer te gebruiken. Ook de polypropyleenzak kan een goede keuze zijn: drie of vier keer gebruiken, afhankelijk van hoe de zak is gemaakt, volstaat voor een kleinere voetafdruk dan een LDPE-zak.
- Ben je eerder een verstrooide consument: je staat aan de kassa en zoals wel vaker besef je dat je je herbruikbare boodschappentas thuis of in de koffer van je auto bent vergeten? Voor jou aan de kassa hangen LDPE-zakjes, polypropyleenzakken of papieren zakken: wat kiezen om goed te doen? Neem herbruikbare LDPE-zakjes die, indien mogelijk, gerecycleerde materialen bevatten, dat is de minst slechte oplossing. Of kijk eens rondom jou om te zien of er nergens kartonnen dozen beschikbaar zijn: die worden toch weggegooid, dus kun je ze maar beter gebruiken (en het kost je niets).
De minst slechte oplossing.
Belgische gewesten: andere profielen
Het verbod op het gebruik van plastic wegwerpzakken in handelszaken wordt geregeld op gewestelijk niveau. Er bestaan drie verschillende wetgevingen die enigszins veranderen. Wallonië en in Brussel verbieden het gebruik van plastic zakken voor eenmalig gebruik, ook de composteerbare varianten. In Vlaanderen zijn ze te betalen. De herbruikbare LDPE- of composteerbare zakken moeten een dikte hebben van > 50 µ (micron) in Brussel en Vlaanderen, en > 60µ in Wallonië.
Plastic zakken (al dan niet composteerbaar) zijn dus toegestaan onder deze voorwaarden:
Ze worden niet gratis aangeboden als ze van plastic zijn en voor eenmalig gebruik dienen, ofwel zijn ze minstens 15 micron dik en dunner dan 50 micron.
Ze mogen niet van plastic zijn voor eenmalig gebruik. Het arrest van de Waalse regering van 6 juli 2017 staat toe om herbruikbare plastic kassazakjes te gebruiken. Het bepaalt de criteria op basis waarvan een zak als herbruikbaar kan worden beschouwd:
- minimaal 60 micron dik
- kan minstens 20 keer voor hetzelfde doel gebruikt worden
- reinigbaar of herstelbaar indien nodig
- het verkooppunt moet het mogelijk maken om de zak opnieuw te gebruiken
De zak moet herbruikbaar zijn. De wet bepaalt wanneer een verpakking als herbruikbaar wordt beschouwd: de fysieke eigenschappen en kenmerken maken het mogelijk om er meerdere trajecten mee af te leggen onder normaal voorzienbare gebruiksomstandigheden. Enkel zakken met een dikte van gelijk aan of groter dan 50 micron worden beschouwd als herbruikbaar
- Heb je al herbruikbare zakken, koop er dan geen andere gewoon omdat ze volgens ons onderzoek een kleinere voetafdruk hebben. Gebruik telkens opnieuw dezelfde zak totdat hij het begeeft: dat is de beste manier om je voetafdruk zo klein mogelijk te houden telkens als je naar de winkel gaat.
- Zijn je boodschappentassen vuil? Een vochtig doekje doet al wonderen. Reinig ze zeker niet in de wasmachine, want daardoor dreigen er microdeeltjes vrij te komen in het afvalwater.
- Heb je (nog) geen juten of katoenen zak in huis? Dan koop je er beter geen. Zakken in jute of katoen, gewone of bio-exemplaren, vermijd je het best. Alternatieven zoals polyester en polypropyleen (PP) hebben een veel kleinere impact op het milieu (als je met alle milieucategorieën rekening houdt). Zakken van katoen of jute leveren ook geen gebruiksvoordelen op, dus laat je ze beter links liggen. Vooral biokatoen is een slecht idee, want om het te verbouwen is er veel meer ruimte nodig.
Ben je zelf handelaar?
- Bied je klanten dan altijd verschillende mogelijkheden aan. Geen wegwerpzakken meer verkopen en je klanten verplichten steeds opnieuw een herbruikbare zak aan te schaffen (omdat hij hem thuis is vergeten), heeft een veel grotere impact op het milieu dan wanneer je klant een wegwerpzak koopt.
- Enkel papieren zakken aanbieden, kan ook een slechte gewoonte zijn: in supermarkten verplicht dit de consument om zijn diepgevroren producten mee te nemen in een zak die het misschien niet eens uithoudt totdat hij thuis is. En raakt hij er toch thuis mee, dan is het zo goed als onmogelijk om de zak opnieuw te gebruiken.
- Informeer je klanten. Communiceer over de milieueffecten van de verschillende alternatieven. Zo kan je klant een doordachte keuze maken, met kennis van zaken. En geef correcte informatie: het heeft geen zin om te beweren dat jouw zak ‘duurzaam’, ‘groen’ of ‘ecologisch’ is wanneer andere oplossingen minder belastend zijn voor het milieu.